Drewno - cudowny produkt natury

Przez wieki w Polsce, tak jak i w całej Europie, na skutek rabunkowego pozyskiwania drewna w szybkim tempie zmniejszała się powierzchnia lasów. W X i XI w. lesistość Polski wynosiła około 90 %, jednak w ciągu kolejnych dwustu lat, wskutek intensywnych wyrębów na potrzeby metalurgii, produkcji szkła, rolnictwa i rozwoju miast, zmniejszyła się do 50%. Na początku XIX w. wynosiła 30%, zaś w roku 1946 zaledwie 21%. Stało się tak pomimo tego, że już w XVII w. urzędnicy leśni zostali zobowiązani do odnawiania zrębów, zaś w leśnym piśmiennictwie europejskim przełomu XVIII i XIX w. przyjęła się zasada trwałości zachowania i użytkowania lasu. W sposób najbardziej wyrazisty zasadę tę sformułował w 1804 r. współtwórca europejskiego leśnictwa L.G. Hartig. Głosiła ona konieczność zagwarantowania następnym pokoleniom możliwości osiągania korzyści z lasu w stopniu co najmniej równym temu, w jakim korzysta z niego współczesne pokolenie. Na gruncie polskim warto odnotować wydany w 1787 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego „Uniwersał o ochronie lasów i ich zagospodarowaniu”. Od 1947 r. prowadzono intensywne zalesianie kraju, którego efektem był systematyczny wzrost lesistości do ponad 28% obecnie. W ostatnich kilkunastu latach sformułowano i wprowadzono zasady zrównoważonej gospodarki leśnej. Zostały one określone w programie pn. „Polityka Ekologiczna Państwa”, zyskały zaś rangę prawną w obowiązującej od stycznia 1992 r. „Ustawie o Lasach”, która zrównała ważność produkcyjnej i środowiskotwórczej funkcji lasu. Obiektem ochrony stał się cały ekosystem leśny. Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia gospodarczego najcenniejszy jego produkt to drewno. Zbudowane jest ono w 40-60% z celulozy powiązanej chemicznie i mechanicznie z ligniną (o udziale 25-30%) i hemicelulozami (ok. 15%). Jego podstawowa wartość polega na tym, że powstaje w warunkach naturalnych, a więc przyjaznych środowisku, zaś w trakcie obrabiania, w przeciwieństwie do większości sztucznych produktów, nie zostawia po sobie szkodliwych odpadów. Ponieważ cechuje je duża trwałość, twardość, łatwość obróbki, estetyczna barwa i charakterystyczny wzór, od wieków znajduje szereg różnorodnych zastosowań. Obecnie ma ich ponad 30 tysięcy.

W ostatnich latach obserwujemy renesans drewna w budownictwie, będący wynikiem przenikania do nas wzorców zachodnich, głównie niemieckich, szwajcarskich, austriackich i francuskich. Swoistą rolę odgrywa też chyba amerykanizacja naszej kultury; w USA i Kanadzie ponad 90% obiektów mieszkalnych powstających poza miastami buduje się z drewna. Być może jest to też swoiste odreagowanie na epokę technologii tzw. wielkiej płyty. Nie musimy jednak wcale sięgać do obcych wzorców. Przecież w Borach Tucholskich drewno od wieków było podstawowym materiałem budowlanym stosowanym powszechnie z powodu jego właściwości konstrukcyjnych i izolacyjnych, przede wszystkim ze względu na ogromną wytrzymałość na rozciąganie wzdłuż włókien, małe przewodnictwo ciepła i dźwięku. Drewniana ściana o grubości 10 cm odpowiada pod względem izolacyjnym ścianie z cegły grubej na około 60 cm, a przy tym jest od niej 30-40 razy lżejsza. Ważne jest też, iż drewno, także to wykorzystane na meble czy elementy konstrukcyjne, zawiera zmagazynowany na dziesięciolecia groźny dla środowiska dwutlenek węgla. Techniczne możliwości drewna zależą od jego budowy chemicznej, anatomicznej i submikroskopowej. Dużą wytrzymałość (dorównującą stali) przy małej gęstości zawdzięcza porowatej budowie i systemowi przestrzeni kapilarnych. Na pręcie sosnowym o przekroju 1 cm kw. można podwiesić przedmiot o ciężarze 1000 kg. Drewniane ściany, podłogi, sufity, meble – to wszystko tworzy niezwykłą, pełną naturalności i ciepła atmosferę. Co istotne, taki dom wtapia się w środowisko, staje z czasem jego integralną częścią. Drewniane bale chat kolorytem i fakturą upodabniają się do pni żywych drzew. Wzorzyste słoje a nawet sęki, starannie pielęgnowane, starzeją się szlachetnie, ciesząc nasz wzrok i kojąc duszę. Do niedawna jego stosunkowo mała odporność na ogień, wilgoć i choroby grzybowe odstraszała. Obecnie, dzięki wielu dostępnym na rynku preparatom chemicznym (przeciwgnilnym, ognioodpornym) te wady można wyeliminować. Cenną cechą jest też jego elastyczność. Ze względu na nią wykorzystuje się je m.in. do produkcji sprzętu sportowego np. nart, sanek i łuków. Do niedawna używano go w kolejnictwie (podkłady), górnictwie (kopalniaki), telekomunikacji i energetyce (słupy).

Coraz większą popularnością cieszą się też drzewne tworzywa produkowane z odpadów przemysłowych (np. warstw fornirów, listew i trocin) otrzymywane przez powiązanie ich naturalnym lepiszczem lub klejem. Nie posiadają one sęków, mogą też mieć większe rozmiary niż deski. Pod nazwą tą kryje się także lite drewno zmodyfikowane przez obróbkę termiczną, prasowanie, impregnację substancjami chemicznymi, przez co jego właściwości fizykochemiczne są o wiele lepsze od zwykłego drewna. Jest ono np. bardziej odporne na ścieranie i rozkład biologiczny. Warto podkreślić, iż zwykłe drewno w warunkach suchych i stałej wilgotności lub stale zanurzone w wodzie nie niszczeje nawet przez kilkaset lat, w niesprzyjających, nie poddane zabezpieczeniu ulega zniszczeniu nawet w ciągu kilkudziesięciu.

Drewno, użyte jako materiał budowlany, pozwala zaoszczędzić znaczne ilości prądu elektrycznego niezbędnego do produkcji np. cegły, cementu, stali. Zużycie pierwotnej energii potrzebnej do wyprodukowania elementów konstrukcyjnych tej samej wysokości przy porównywalnym obciążeniu wynosi dla drewna około 60 kWh, cegły – 108 kWh, żelazobetonu – 211 kWh, stali aż 561 kWh. A przecież produkcja energii elektrycznej zanieczyszcza środowisko, pochłania też nieodnawialne surowce np. węgiel brunatny, kamienny czy ropę. Jeśli do wyhodowania drewna, jego pozyskania, obróbki i wykorzystania jako elementu konstrukcyjnego potrzeba 1 jednostki energii, to jego stosunek do innych surowców budowlanych wygląda następująco: drewno budowlane – 1, cement – 4, surowce syntetyczne – 6, stal – 24, aluminium aż 126.

Niezwykle istotną sprawą dla naszego regionu, ze względów gospodarczych i kulturowych, jest podtrzymanie mody na budownictwo drewniane. Zarówno urzędnicy samorządowi odpowiedzialni za budownictwo i architekturę jak i np. dyrektorzy parków krajobrazowych i narodowych powinni zachęcać inwestorów do budowania domów z drewna i nawiązywania w budowanych obiektach do wzorców architektury regionalnej. W każdej gminie powinien być dostępny katalog budownictwa regionalnego, zapisy o konieczności przestrzegania przynajmniej ogólnych regionalnych wzorców architektonicznych powinny być zawarte w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i ochrony parków krajobrazowych. Niestrudzonym propagatorem tradycyjnego borowiackiego i kaszubskiego budownictwa regionalnego jest od wielu lat architekt Jan Sabiniarz, który w swoich projektach wykorzystuje jako budulec drewno, kamień i trzcinę. Coraz więcej jest producentów domów z litych bali, firm zajmujących się technologią tzw. lekkiego szkieletu drewnianego. Moda na zakładanie oryginalnych ogródków przydomowych spowodowała wzrost popytu na drewniane meble ogrodowe, palisady, płoty, pergole, podesty, kratownice itd. Coraz większym popytem w Europie cieszą się też wykonane z drewna zabawki oraz place zabaw. To nie tylko kwestia mody, ale coraz częściej świadomy wybór rodziców, wynikający z chęci umożliwienia swoim dzieciom obcowania z przedmiotami wykonanymi ze szlachetnego, ekologicznego surowca. Wynika to też chyba także ze znudzenia wciąż dominującą na rynku plastikową tandetą. Drewno to także doskonałe tworzywo artystyczne, wykorzystywane np. w rzeźbiarstwie. Wykorzystują je w swoich dziełach także artyści ludowi Borów Tucholskich. Dzięki tym trendom rozwija się lokalny przemysł drzewny i rzemiosło, w tym artystyczne, powiększa rynek pracy, bogacą samorządy.

Drewno jest także atrakcyjnym cenowo surowcem energetycznym. Drzewny złom zwany arbomasą wytwarzają jako produkt uboczny np. tartaki, zakłady stolarki budowlanej, meblarskie, celulozowo-papiernicze, fabryki płyt pilśniowych. Sporo odpadów drzewnych powstaje w Lasach Państwowych w trakcie zabiegów pielęgnacyjnych, cięć sanitarnych. Jest to w pełni ekologiczne, bo odnawialne źródło energii. Warto podkreślić, iż dzięki nowoczesnej technologii produkcji kotłów grzewczych (m.in. zastosowaniu mikroprocesorów) uzyskano w nich znaczną poprawę efektywności spalania i zerowy poziom emisji dwutlenku węgla. Coraz częściej jako roślinę energetyczną wykorzystuje się wierzbę.

Cennym surowcem jest także kora pni i gałęzi wielu gatunków drzew. Np. dębu ma szerokie zastosowanie w lecznictwie. W jej skład wchodzą kwasy fenolowe, trójterpeny, flawonoidy, garbniki pochodne pirokatechiny i pirogalolu oraz związki żywicowe i sole mineralne. Ekstrakty z kory dębowej używane zewnętrznie służą np. do łagodzenia skutków zapaleń jamy ustnej, skóry, odmrożeń. Używa się ich też do irygacji przy upławach oraz w leczeniu świądu. W mniejszym stopniu wykorzystuje się je wewnętrznie, gdyż niszczą witaminę B1 i uniemożliwiają wchłanianie wielu składników pokarmowych. Jednak garbniki podaje się doustnie np. przy biegunkach, ponieważ przeciwdziałają utracie soli mineralnych. Posiadają też właściwości bakteriobójcze i bakteriostatyczne. Szerokie zastosowanie mają także w leczeniu chorób bydła i trzody chlewnej. Kora dębu ze względu na dochodzącą do 18% zawartość garbników bywa wykorzystywana do garbowania skór. Garbniki tworzą z kolagenem, substancją białkową skóry zwierzęcej, nieodwracalne związki, dzięki czemu ją „wyprawiają” tzn. utrwalają, nadając jednocześnie elastyczność, twardość, połysk i wiele innych cech.

Ekosystemy leśne są ważnym czynnikiem w obiegu węgla w atmosferze. Ich biomasa zawiera ponad 80% zasobów węgla znajdujących się w świecie roślinnym, natomiast gleby w lasach zawierają około 70% zasobów węgla organicznego znajdującego się we wszystkich glebach świata. W 1999 r. ekosystemy leśne i zadrzewienia w Polsce związały trwale około 11,9 mln ton węgla (z uwzględnieniem wiązania w glebach leśnych), co stanowi 9,8% emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich źródeł przemysłowych w kraju, wobec 6,2% w 1990 r. Wzrost ten wynika z jednej strony z doskonalenia gospodarki leśnej, z drugiej z proekologicznych zmian w przemyśle. Jest to szczególnie istotne ze względu na udział dwutlenku węgla w tzw. efekcie cieplarnianym. Koncentracja tego gazu w atmosferze Ziemi wzrosła w ciągu ostatnich dwustu lat o około 30%. Tymczasem zmniejsza się systematycznie lesistość kontynentów. Nie wszędzie szerokie wykorzystanie drewna powoduje nieodwracalne niszczenie lasów. Kontynentem, którego zasoby leśne zwiększają się wbrew światowym tendencjom, jest Europa. Dotyczy to zarówno ich powierzchni jak i zasobności oraz przeciętnego przyrostu. To niewątpliwy sukces europejskiego leśnictwa kierującego się zasadą zachowania trwałości lasów. Kontynent ten fazę rozwoju leśnictwa jednofunkcyjnego, zaspokajającego wyłącznie potrzeby materialne społeczeństw ma już na szczęście za sobą.

Także w Polsce wzrastają zasoby drzewne. Wg „Raportu o stanie lasów w Polsce w 2000 r”, wydanego przez Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, na dzień 1.01.2000 r. osiągnęły około 1466,1 mln m sześc. grubizny brutto (BULiGL). Po zestawieniu wielkości zapasu w PGL LP i wielkości zasobów w pozostałych formach własności zaktualizowanych na dzień 1.01.2000 r. łączny szacunkowy zapas lasów Polski wyniósł około 1724 mln m sześc. grubizny brutto. W tym samym okresie, w odniesieniu do powierzchni leśnej ogółem, przeciętna zasobność drzewostanów zarządzanych przez Lasy Państwowe wynosiła 211 m sześc. na hektar, natomiast w lasach prywatnych i gminnych – 119 m sześc. na ha wg stanu na 1.01.1999 r. W skali międzynarodowej Polska dysponowała w 2000 r. trzecim co do wielkości zapasem na pniu w regionie (po Niemczech i Francji) wynoszącym 1908 mln m sześc. W latach 1980 – 2000 w lasach zarządzanych przez Lasy Państwowe przyrost grubizny drewna brutto wyniósł około 899 mln m sześc. ,w tym czasie pozyskano 495 mln m sześc. grubizny, co oznacza, że 404 mln m sześc. grubizny brutto, odpowiadające około 45% całkowitego przyrostu, zwiększyło zasoby drzewne na pniu. Wzrost zasobów lasów Polski nastąpił dzięki systematycznemu zwiększaniu ich powierzchni oraz ograniczeniom w pozyskiwaniu drewna - stosunek pozyskania do przyrostu kształtował się na poziomie zbliżonym do 55%.

Na zakończenie warto zasygnalizować znaczenie drewna w jeszcze jednej dziedzinie gospodarki – papiernictwie. Na wyprodukowanie 1 tony papieru potrzeba go około 4 m sześc. Czymże byłaby nasza cywilizacja bez papieru? Jaki byłby poziom rozwoju naszej kultury? Warto zastanowić się nad tymi pytaniami i z większym szacunkiem pochylić nad drewnem -niezwykłym cudem natury.

Tekst i foto: Mariusz Chudecki

Wersja do druku (bez zdjęć) w formacie MS Word w dziale Do pobrania