Sprzęt pływający
Jacek Starzyński
Rysunki: Ron Brown, Jacek Starzyński, Marek Witaszewski
Warszawa 1995,1997

Konstrukcja i montaż

Kajaki składane to sprzęt, który pod względem konstrukcyjnym najmniej odbiega od swego eskimoskiego pierwowzoru. Jego konstrukcja składa się z elastycznej powłoki naciąganej na składany szkielet.

Szkielet kajaka składanego (Neptun 08):
1 -- stewa dziobowa (zespół dziobu), 2 -- stewa rufowa (zespół rufy), 3 -- wręga nr 1, 4 -- wręga nr 2, 5,6,7,8,9 -- kolejne wręgi, 10 -- drabinka burtowa (lewa), 11 -- wzdłużnik, 12,14 -- lewy falochron, 13,15 -- prawy falochron, 16 -- okucie masztu, 17 -- tylna rozpórka falochronu, 18,19 -- oparcia, 20,21 - siodełka

Szkielet kajaka składanego (Feathercraft K-light):
1 -- stewy i wręgi z poliwęglanu, 2 -- kokpit z rurki duralowej, 3 -- napinacz wzdłużnika pokładowego, 4 -- wzdłużniki i kil wykonane są z aluminium i poliwęglanu, 5 -- duralowe rurki z gumowymi połączeniami, 6,7 -- teleskopowe łączniki przedniej i tylnej części szkieletu, 8 -- przestawiany podnóżek

Szkielet wykonany jest najczęściej z drewna, duralu i mosiądzu. Typowa konstrukcja to dwa zespoły -- zespół dziobu i zespół rufy. Każdy z nich składa się z elementów podłużnicowych (drabinek i/lub wzdłużników), wykonanych z drewna (najczęściej jesion) lub duraluminium oraz z wręg, wykonanych z wodoodpornej sklejki lub duraluminium. Wręgi i wzdłużniki łączy się przy pomocy tulejek, zatrzasków i/lub śrub. Gotowe zespoły dziobu i rufy wkłada się do powłoki i następnie łączy, napinając powłokę.

Powłoka wykonana jest najczęściej z dwóch rodzajów materiału. Dno kajaka to tkanina stylonowa pokryta obustronnie kilkoma warstwami gumy neoprenowej, nylonowej, PVC lub tworzywami poliuretanowymi (nazwy handlowe: Hypalon, Baguflex). Pokład wykonany jest najczęściej z lżejszej, impregnowanej tkaniny bawełnianej lub stylonowej.

Dodatkowe wyposażenie składaka to: dmuchane komory powietrzne zapewniające niezatapialność, siodełka i oparcia, urządzenie sterowe i ewentualne ożaglowanie.

Zalety i wady

Łatwość transportu jest podstawową zaletą kajaków składanych. Ona decyduje o ich szerokim rozpowszechnieniu. Dodatkowe zalety, istotne z punktu widzenia turystyki, to niezłe własności nautyczne i dobra pakowność.

Najważniejszą wadą składaków jest ich delikatna konstrukcja, wymagająca delikatnego i fachowego użytkowania. Kajaki takie narażone są na łatwe przedziurawienie powłoki (należy jednak wspomnieć, że i reperacja powłoki jest stosunkowo łatwa) oraz na uszkodzenia szkieletu.

Kajaki dmuchane

W Polsce praktycznie nie spotyka się kajaków dmuchanych przydatnych do uprawiania turystyki. Produkowany przed laty Rekin był wyłącznie łodzią przeznaczoną do rekreacji. Na świecie są jednak wytwarzane łodzie dmuchane, które trudno jest określić jako pontony, przydatne do uprawiania turystyki zarówno na wodach nizinnych, jak i górskich.

Klasyczne takie konstrukcje to przede wszystkim kajak Spezi firmy Metzeler, i kajak Skip EX produkowany przez czeską firmę Gumotex. Nadają się one do uprawiania turystyki górskiej -- w przypadku Skipa producent nie zaleca stosowanie go na rzekach trudniejszych niż WW 4, natomiast Spezi był używany nawet na wodzie o trudności WW 5+. Konstrukcja obu tych kajaków jest podobna: są one wykonane z mocnej tkaniny powlekanej PVC. Kadłub formowany jest z kilku lub kilkunastu niezależnych komór, najczęściej przebiegających na całej długości łodzi. Zarówno Skip, jak i Spezi wyposażone są w sztywny kokpit umożliwiający założenie fartucha. Spezi może być też wyposażony w laminatowe siodełko. Waga każdej z tych łodzi nie przekracza 15 kg, a wymiary po złożeniu (około 80x50x30 cm) umożliwiają transport w każdych praktycznie warunkach.

Najnowszą konstrukcją tej klasy, łączącą właściwie cechy kajak dmuchanego i składaka, jest Yukon Kodiak. Kadłub tego kajaka składa się ze składanego stelaża wykonanego z laminatu epoksydowego wzmocnionego włóknem węglowym. Stelaż ten nie formuje jednak całego szkieletu, tak, jak to ma miejsce w składaku, ale wzmacnia jedynie podłogę. Kadłub jest samonośną dmuchaną konstrukcją, złożoną z 9-ciu niezależnych komór. Kajak daje się zmontować w ciągu około 10-ciu minut. Produkowane są jedynki (około 4.5 m długości, waga około 22 kg) i dwójki (około 5.5 m długości, waga około 28 kg).

Podobnie wykonywane są także kanadyjki -- a właściwie dwu- i trzyosobowe wąskie pontony. Najstarszą konstrukcją tego typu jest XR Trekking (dwuosobowa kanadyjka, około 4 m długości, waga około 30 kg, po złożeniu tworzy coś w rodzaju plecaka ze stelażem). Wzorowane na niej konstrukcje, to Grabner Outside i Palava Gumotexu o podobnych wymiarach i parametrach.

Wyposażenie kajaka

W tym miejscu chciałbym omówić elementy wyposażenia łodzi, które nie są integralnie związane z produkcją kadłuba, ale bardzo ważne z punktu widzenia jego użytkowania. Omawiam tu tylko te wyposażenie, które jest mocowane do kajaka. Rozdział ten dotyczy wszystkich technologii, choć do niedawna jedynymi dobrze wyposażonymi kajakami spotykanymi w Polsce były składaki i polietyleny. Wynika to z dosyć prostego faktu -- polietyleny są kupowane za granicą u poważnych producentów dostosowanych do zachodniego, wymagającego rynku. U nas do połowy lat dziewięćdziesiątych zbyt mała konkurencja nie zmuszała producentów kajaków laminatowych do odpowiedniego ich wykańczania. Na szczęście zmieniło się to na lepsze w ostatnim czasie.

Wyposażenie kajaka zależy od jego przeznaczenia. Największą ilość "dodatków" obserwujemy na kajaku pełnomorskim.

Wyposażenie kajaka morskiego:
1 -- liny pokładowe, 2 -- pokrywa przedniego luku bagażowego, 3 -- kompas, 4 -- ręczna pompa osuszająca, 5 -- podnóżek z wmontowanym napędem pompy nożnej, 6 -- oparcie, 7 -- alternatywne położenie pompy ręcznej, 8 -- przegroda wodoszczelna, 9 -- pokrywa tylnego luku bagażowego, 10 -- ster, 11 -- płetwa stabilizująca

Kompletne wyposażenie kajaka składa się z następujących elementów:

Siodełko

jest ono najczęściej wykonane z takiego samego materiału jak kadłub kajaka. W kajakach laminatowych istotne jest, aby siodełko było solidne, całe i starannie przyklejone do kadłuba. Dobrze jest podkleić siodełko z boków i ewentualnie także od spodu przy pomocy kawałków pianki poliuretanowej (lub styropianu), przyklejonych drugą stroną do kadłuba. Siodełko powinno być sztywne, w przeciwnym przypadku łatwo je połamać. Górskie kajaki polietylenowe i wyczynowe wyposażone są czasem w siodełko wykonane w całości z pianki. Takie siodełko daje się dobrze indywidualnie dopasować. Jeżeli zamierzamy pływać po rzekach górskich, to ważne jest ścisłe dopasowanie szerokości siodełka do szerokości bioder kajakarza. Jeżeli siodełko nie ma regulowanej szerokości, to można to zrobić równie dobrze, wyklejając boki kawałkami pianki (np. ze starej karimaty), które przycinamy tak, aby biodra ściśle przylegały do boków siodełka.
Uzupełnieniem siodełka jest oparcie -- w kajakach górskich jego konstrukcja powinna umożliwiać przynajmniej minimalną regulację.
Kanadyjki turystyczne powinny być wyposażone w ławeczki umożliwiające wiosłowanie zarówno w pozycji siedzącej jak i klęczącej. Kanadyjki górskie są zwykle wyposażone w specjalne siodełka, na których klęczy się okrakiem.

Podnóżek

powinien być obowiązkowym wyposażeniem każdego kajaka (ale nie kanadyjki). Szczególnie istotny jest on w kajakach górskich -- pływanie bez podnóżka, to narażanie się na bardzo poważne niebezpieczeństwo. Także w kajakarstwie nizinnym podnóżek nie tylko zwiększa komfort, ale w ogóle umożliwia poprawne wiosłowanie i zabezpiecza przed spadnięciem z siodełka w razie uderzenia dziobem o przeszkodę.
Spotyka się w zasadzie cztery rodzaje podnóżków. Najlepsza jest płyta metalowa (dural), umocowana tak, aby umożliwić dopasowanie położenia podnóżka do wzrostu kajakarza. Płyta wyłożona jest warstwą pianki poliuretanowej, co poprawia amortyzację w razie uderzenia dziobem kajaka o przeszkodę. Niektóre podnóżki tego typu nie mają pełnej płyty, a rodzaj rusztowania wykonanego z płaskowników aluminiowych i plastiku. Takie podnóżki są niebezpieczne -- nie zabezpieczają przed wpadnięciem stopy za płytę pianki przy silnym uderzeniu o przeszkodę. Dwukrotnie miałem tego typu problemy w moim starym Canyonie. Za pierwszym razem noga wpadła mi za podnóżek po uderzeniu o dno po skoczeniu progu -- musiałem rozpaczliwie wiosłować do brzegu aby nie skakać następnego progu w dość niewygodnej i bolesnej pozycji. Za drugim razem skręciłem poważnie staw skokowy. Nieco gorsze jest wypchanie całego dziobu kajaka pianką poliuretanową lub styropianem. Zapewnia to wprawdzie lepszą amortyzację, ale taki podnóżek nie daje się przestawiać, a w miarę starzenia się wypełniacza, podnóżek coraz bardziej nasiąka wodą, zwiększając ciężar kajaka. W niektórych typach kajaków stosowane są podnóżki w postaci pedałów. Podnóżki takie są niebezpieczne -- przy silnym uderzeniu o przeszkodę stopa może ześliznąć się z pedału -- efektem może być kontuzja stopy lub stawu skokowego. Podobne zagrożenie stwarza podnóżek w postaci rurki metalowej umocowanej poprzecznie w kajaku.
Moim zdaniem, do turystycznego kajakarstwa górskiego można stosować tylko pierwsze dwa rodzaje podnóżków.
W kajakach górskich uzupełnieniem podnóżka są podpórki dla ud, ułatwiające kontrolę przechyłu kajaka i poprawiające przeniesienie siły z ciała kajakarza na kajak.

Rodzaje podnóżków
1 -- płyta duralowa, 2 -- wypchanie dzioba, 3 -- pedały, 4 -- belka

Komory wypornościowe

to kolejny obowiązkowy element wyposażenia kajaka. Oczywiście są one zbędne, jeżeli konstrukcja kajaka lub jego zapakowanie zapewnia niezatapialność.
Chciałbym podkreślić wagę używania elementów wypornościowych w turystyce górskiej. Z własnej praktyki wiem, że kajak pozbawiony komór wypornościowych oznacza bardzo poważne zagrożenie w przypadku akcji ratunkowej.

Uchwyty

każda łódź powinna być wyposażona w uchwyty, umożliwiające transport, przenoski i wszelkie akcje ratunkowe. Jak dowodzi praktyka, najlepsze są po prostu uszy wykonane ze sztywnej liny. Uchwyty te, zwykle umieszczone na dziobie i rufie, powinny być wygodne (tak duże, aby swobodnie wchodziła w nie dłoń, wykonane z grubej liny, przyjemnej w uchwycie), bezpieczne (nie powinny stwarzać zagrożenia zaplątania dłoni) i mocne (powinny umożliwiać podniesienie łodzi wypełnionej wodą).

Urządzenie sterowe

oczywiście występuje ono nie we wszystkich rodzajach kajaków. Jest praktycznie niezbędne w turystyce morskiej, a bardzo przydatne na wodach otwartych. Nie zalecam używania steru na rzekach górskich lub nizinnych z dużą ilością przeszkód (np. drzew). Ciągłe uderzanie sterem o przeszkody może być źródłem uszkodzeń i przecieków rufowej części kajaka. W fachowym handlu dostępne są różne rodzaje urządzeń sterowych -- wiele z nich jest na tyle uniwersalnych, że nadaje się do różnych typów kajaków. Cechy dobrego urządzenia to: niezawodność, nierdzewność, łatwość montażu, prostota. Każde urządzenie powinno umożliwiać podnoszenie płetwy sterowej.

Apteczka

wystarczy najprostszy zestaw środków opatrunkowych i przeciwbólowych, zawinięty w szczelny worek foliowy i przylepiony wodoodporną taśmą klejącą wewnątrz kajaka. Oczywiście trzeba go co jakiś czas kontrolować i wymieniać.
Uwaga: taka apteczka jest dodatkowym, indywidualnym wyposażeniem kajaka. Nie może ona zastępować lepiej wyposażonej apteczki grupowej. Służy tylko w bardzo nagłych wypadkach.

Inne

należy tu jeszcze wymienić pewne specyficzne ulepszenia charakterystyczne dla pewnych rodzajów kajakarstwa:

Fartuch

niezbędny w kajakarstwie górskim i morskim, przydatny również na nizinach w razie kiepskiej pogody. Spotyka się fartuchy wykonane z nieprzemakalnych tworzyw (stilon kryty PVC, cordura) i z pianki neoprenowej, lub z kombinacji tych materiałów. Osobiście polecam fartuch piankowy do turystyki górskiej, a fartuch z PVC do innych rodzajów kajakarstwa. Należy pamiętać, że konstrukcja każdego fartucha powinna umożliwiać łatwe zdjęcie go w razie konieczności (także przez zdenerwowaną, słabą, zmęczoną osobę, po ciemku, pod wodą itd.), dlatego niezbędne jest wyposażenie go w wygodne i mocne ucho. Ostatnio pojawiły się na rynku fartuchy, które można zdjąć, uderzając je od spodu kolanem.

Patent holowniczy

krótki (2-2.5 m) kawałek linki zakończony karabinkiem i umocowany do kajaka lub kamizelki w sposób umożliwiający odpięcie w razie konieczności. Przydatny na wodach górskich. Opisany dokładniej w skrypcie do ratownictwa.

Holowanie nieprzytomnego przy pomocy patentu

Kompas

ze względów bezpieczeństwa niezbędny na każdym kajaku morskim, nawet przeznaczonym tylko do turystyki przybrzeżnej.

Pompa

stosowana w turystyce morskiej do wypompowywania wody z kajaka.

Zawór do wylewania wody

stosowany w kajakach górskich. Ułatwia życie, ale może być też przyczyną kłopotów (osłabienie konstrukcji, możliwość przypadkowego otwarcia). Jeżeli wybierasz się na rzekę w takim kajaku, to pamiętaj o zabraniu czegoś, czym będziesz w stanie zastąpić korek w razie zgubienia.

Komory/worki/pojemniki

do transportu sprzętu. Niektóre kajaki (np. morskie) mają zintegrowane komory do transportu sprzętu. Dobrym rozwiązaniem są też nieprzemakalne worki ze szczelnym zamknięciem lub polietylenowe baryłki, beczki i walizki.

Olinowanie

-- system linek, gum i siatek służący do mocowania bagażu na pokładzie kajaka. Spotykane przede wszystkim w kajakach morskich, umożliwia przewożenie większej ilości bagażu i, co ważniejsze, takie jego umieszczenie, aby był on dostępny bez potrzeby wysiadania z kajaka.

Wózek

-- składane, dwukołowe wózki do transportu kajaka ułatwiają przenoski. Istnieje (na Zachodzie) wiele podobnych konstrukcji różniących się materiałem, wytrzymałością i oczywiście ceną. Wózek powinien być wykonany z dobrych (nierdzewnych) materiałów i posiadać ładowność minimum 30 kg (do przewożenia kajaków dwuosobowych -- 40-50 kg).

Ożaglowanie

-- dawniej składane kajaki były wyposażane w ożaglowanie typu ket -- jednożaglowe lub slup -- dwużaglowe. Żagiel główny (grot) miał powierzchnię 2.5--3 m$^2$, fok ok. 1 m$^2$. Dodatkowe wyposażenie to opuszczane miecze montowane po bokach kajaka. W nowszych konstrukcjach raczej nie stosuje się mieczy, a jedynie, w kajakarstwie morskim żagle typu spinaker (używany tylko przy wietrze "w plecy") a także specjalne latawce.

Wybór kajaka

Doświadczony kajakarz wyposażony w pewną wiedzę teoretyczną z zakresu mechaniki płynów, materiałów używanych do konstrukcji łodzi i pewien zasób gotówki może rozpocząć wybór odpowiedniego dla siebie kajaka. Kilka praktycznych rad, które można tu podać to:

• Jasno określ, do czego będziesz tego kajaka używał (góry, niziny -- małe rzeczki czy jeziora, morze).
• Przestudiuj tak wiele konkretnych kajaków z wybranej kategorii jak to tylko możliwe. W przypadku każdego z nich weź pod uwagę: materiał i solidność wykonania, wyposażenie -- siodełko, urządzenie sterowe, elementy wypornościowe, podnóżek, cenę, wagę.
• Pamiętaj, że kajak droższy może jednak okazać się "tańszy", jeżeli jest wyjątkowo trwały. Dobrym przykładem jest kajakarstwo górskie -- kupując kajak polietylenowy, kosztujący ok. 2000 zł., nabywasz kajak na minimum 5-6 lat; kajak szklany, wykonany w kraju kosztuje ok. 1000 zł., ale starczy na nie więcej niż 2-3 sezony.
• Pytaj, dyskutuj, radź się. Pamiętaj jednak, że to Ty będziesz w tym kajaku siedział. Dlatego ...
• Postaraj się wypróbować wybrane kajaki w praktyce. Oceniaj nie tylko ich właściwości nautyczne, ale także wygodę i swoje subiektywne odczucia.

Wiosła

Rysunek 24: Prawidłowa długość wiosła

Rozwój konstrukcji kajaków miał niewątpliwy wpływ na styl wiosłowania, a tym samym, na ewolucję wioseł. Typowym przykładem tej zależności jest zmiana długości wiosła kajakowego. Obecnie tylko nieliczne kajaki jednoosobowe mają szerokość większą niż 62 cm i średnia długość wiosła zmniejszyła się z zalecanej kiedyś "wysokości kajakarza z wyciągniętą do góry dłonią z wyprostowanymi palcami" do takiej długości aby "kajakarz mógł objąć górną krawędź wiosła palcami ręki luźno podniesionej do góry". Oznacza to zakres długości od 200 cm dla wioseł do slalomu górskiego do 230 cm do kajakarstwa morskiego.

Długość pagaja do kanadyjki powinna wynosić około 140-160 cm -- pagaj powinien sięgać pod brodę wyprostowanego kanadyjkarza.

Teoretyczne podstawy konstrukcji wioseł

Pióro

Ponieważ wiosło nie dotyka kajaka w czasie pracy, a więc nie można wyróżnić na nim żadnego punktu podparcia. W rzeczywistości ramiona i ciało kajakarza tworzą bardzo skomplikowany układ punktów podparcia wiosła -- analiza teoretyczna tego układu przekracza ramy tego skryptu.

Dla najbardziej efektywnej pracy wiosła istotne jest, aby pióro poruszało się równolegle i możliwie blisko podłużnej osi kajaka. To właśnie założenie jest podstawą stosowanego przez zawodników "wysokiego" stylu prowadzenia wiosła. Kajakarz turysta ma inne problemy, co najmniej tak samo istotne, jak prędkość. Można wymienić tu konieczność utrzymania równowagi w kajakarstwie górskim lub uniknięcie wiatru w kajakarstwie morskim. Z obu tych przesłanek wynika "niski" styl prowadzenia wiosła.

Wysokie i niskie prowadzenie wiosła

Analiza pracy pióra wiosła w wodzie wykazuje, że powinno ono wykonywać efektywnie trzy zadania:

• Wejść w wodę.
• Wytworzyć opór.
• Wyjść z wody.

Każdy rozprysk lub fala przy wkładaniu pióra do wody powoduje straty energii. Wiosło powinno wchodzić w wodę gładko -- oczywiste jest, że zrobi to lepiej, jeśli jego pióro będzie lekko zakrzywione. Kiedy pióro jest zanurzone w wodzie, każdy bąbel powietrza w pobliżu pióra będzie obniżał jego efektywność. Gładkie wejście zakrzywionego pióra w wodę nie powoduje powstawania "dziur" i nie wciąga powietrza.

Wejście pióra w wodę -- widok z boku

W momencie wkładania pióra do wody pracuje ono mniej więcej tak, jak skrzydło samolotu -- wygięte pióro wytwarza znacznie większą siłę "ciągnącą" niż pióro płaskie. Kolejny sposób poprawy własności wiosła w fazie wkładania do wody to asymetria piór -- asymetryczne pióro powoduje znacznie mniejsze zaburzenia.

Pióro ciągnięte w wodzie musi wytwarzać opór. Wszystkie reguły dotyczące ruchu kajaka w wodzie, dotyczą także i wiosła. Jasne jest, że najbardziej istotna z tego punktu widzenia jest pracująca powierzchnia pióra. Pióro w kształcie łyżki będzie dawać największą siłę, ale jest nieefektywne przy wkładaniu i wyjmowaniu z wody. Dlatego zwykle projektant idzie na kompromis tak, aby obie funkcje były spełniane zadowalająco.

Rodzaje piór
1 -- klasyczne, 2 -- slalomowe, 3 -- wing, 4 -- asymetryczne, 5 - canoe-polo lub rodeo, 6 -- morskie

Wiry powstające za piórem tworzą zawsze charakterystyczny wzór. Strugi odrywają się naprzemiennie z obu stron pióra, powodując jego "trzepotanie". Równoważenie tego zachowania spełniane jest najczęściej podświadomie przez wiosłującego, ale wymaga stosowania dużej siły.

Opływ pióra -- widok z góry

Stosuje się rozmaite sposoby prowadzące do minimalizacji trzepotania. Pierwszy z nich, to podłużny "garb" w środku pracującej strony pióra. Powoduje on równomierne rozdzielenie strug wody i reguluje opływ pióra. Podobnie działają wgłębienia po wewnętrznej stronie pióra. Najlepszym, jak dotąd, rozwiązaniem tego problemu jest wprowadzenie wiosła typu "szwedzkie skrzydełko" (ang. wing).

Opływ pióra typu wing -- widok z góry

Pióro tego wiosła przypomina w przekroju skrzydło -- strugi wody są kierowane w jedną stronę ("od kajaka") minimalizując trzepotanie. Wiosło takie ma jednak tendencję do przekręcania się w dłoni. Aby ją wyeliminować i wzmocnić uchwyt w momencie wkładania wiosła do wody wprowadzono ergonomiczne -- wygięte drążki wiosła.

Drążki: ergonomiczny (1a,1b -- widok w dwóch płaszczyznach) i prosty (2)

Odpowiedni kształt pióra zależy też od stylu wiosłowania. Wysoki styl preferuje pióra szerokie i krótkie -- taka właśnie jest większość wioseł. Dla potrzeb kajakarstwa morskiego produkuje się też wiosła o długich i wąskich piórach -- pracują one znacznie lepiej przy niskim stylu wiosłowania, ale wiosło musi być dłuższe niż "normalne", aby zapewnić identyczną powierzchnię wąskiego pióra.

Dominujący styl wiosłowania preferuje używanie skręconych wioseł. Generalnie zachowują się one lepiej przy wiosłowaniu przy silnym wietrze (choć zależy to od kierunku wiatru) -- ich wadą jest jednak konieczność skręcania nadgarstka. W klasycznych wiosłach o prostych drążkach stosuje się kąt między piórami od 60 do 90 stopni. Wiosła ergonomiczne mają pióra przekręcone o kąt 65-75 stopni; kształt drążka umożliwia wiosłowanie bez skręcania nadgarstków. Wiosła skręcane produkowane są jako "lewe", "prawe" i symetryczne. Wiosło "prawe" to takie, które trzymamy na stałe prawą ręką; drążek obraca się w lewej dłoni, przyjmując różne położenia przy pociągnięciu z prawej i lewej strony. Wiosła "lewe" mają pióra skręcone przeciwnie niż wiosła "prawe". (Aby sprawdzić, czy wiosło jest "lewe" czy "prawe", należy chwycić je prawą ręką w pozycji jak do wiosłowania (prawe pióro pionowo, lewe poziomo). Jeżeli lewe pióro jest obrócone pracującą (wklęsłą) stroną do góry, to wiosło jest "prawe".) Należy podkreślić, że wiosła "lewe" nie są przeznaczone dla ludzi leworęcznych. To, jakiego wiosła się używa, zależy tylko i wyłącznie od przyzwyczajenia. W wielu krajach preferuje się "lewe" wiosła, motywując to większym wygimnastykowaniem prawego nadgarstka. Wiosła symetryczne (ich pióra wyglądają tak samo z obu stron) nadają się zarówno dla wiosłujących lewą jak i prawą ręką.

Drążek

Analiza pracy pióra w wodzie sugeruje, że drążek powinien być maksymalnie sztywny. Większość kajakarzy woli jednak wiosła o nieco sprężystych drążkach -- może to być efekt psychologiczny, ale sprężystość drążka ma też uzasadnienie fizjologiczne. Wydaje się, że wprowadzenie bardzo sztywnych drążków węglowych jest przyczyną większej ilości kontuzji barków wśród kajakarzy regatowych. Ważna jest także średnica drążka. Dłoń powinna obejmować go swobodnie z palcami zachodzącymi nieco na kciuk. Nieznaczne spłaszczenie drążka, przynajmniej pod dłonią kontrolującą wiosło, daje "wyczucie wiosła" i jest bardzo istotne szczególnie w kajakarstwie górskim (eskimoska!). Oczywiście jeszcze lepsze są profilowane uchwyty.

Waga

Wiosło jest trzymane cały czas w rękach, a więc jego waga ma duże znaczenie. Oczywiście minimalizacja wagi nie może obniżać wytrzymałości wiosła poniżej pewnego progu. Waga wiosła waha się w granicach 800 gr (węglowe wiosła wyczynowe) -- 1700 gr (bardzo wytrzymałe górskie wiosła plastikowe).

Istotna jest nie tylko całkowita waga wiosła, ale i jej rozłożenie. Z dwóch, tak samo ciężkich wioseł, wygodniejsze jest to, które ma lżejsze pióra.

Materiały stosowane do produkcji wioseł

Wszystkie rozpatrzone powyżej czynniki są istotne przy wyborze wiosła. Kształt, wielkość, waga i jej rozłożenie, wytrzymałość, wykończenie, wygoda, przeznaczenie i cena decydują o przydatności wiosła do określonych celów. O wszystkich tych parametrach decyduje materiał z jakiego wykonane jest wiosło. Możliwe są dowolne kombinacje materiałów drążka i pióra.

Drewno

Drewno ciągle jeszcze wytrzymuje konkurencję z najlepszymi materiałami wynalezionymi przez człowieka. Jego zalety to sztywność, dobra odporność zmęczeniowa i to, że jest przyjemne w dotyku. Spotykamy trzy rodzaje wioseł drewnianych:

• Pióra wykonane ze sklejki lub dykty przymocowane (przybite, przykręcone, przyklejone) do jednolitego drążka drewnianego, który może być dzielony. Górne krawędzie piór są najczęściej obite cienką blachą miedzianą lub mosiężną. Wiosła te są najczęściej zbyt słabe, jakość ich wykonania również pozostawia wiele do życzenia. Nadają się jedynie do uprawiania turystyki nizinnej, po łatwych wodach.
• Drążek i centralna część piór wykonana jest z jednego kawałka drewna (świerk, sosna), do którego doklejone są boczne kawałki piór (najpierw klei się całość, a potem struga kształt). Pióra okute są cienką blachą. Gwarowa nazwa "Ciesielka" pochodzi od nazwiska popularnego wytwórcy -- p. Franciszka Ciesielki ze Szczawnicy. Wiosła te są bardzo nierówne -- ich jakość zależy od jednorodności materiału. Nadają się dobrze do turystyki nizinnej i, w ograniczonym zakresie, do turystyki górskiej.
• Drążek klejony jest z wielu listew, natomiast pióro z kilku warstw sklejki. Takie wiosła są bardzo solidne, o ile wykonano je starannie i z dobrych materiałów -- powinien to być świerk z dodatkiem jesionu (ewentualnie buka) na drążek i brzozowa sklejka na pióro. Szczegóły, na które trzeba zwrócić uwagę przy zakupie takiego wiosła to:
  • Warstwy kleju pomiędzy listwami powinny być jak najcieńsze.
  • Im więcej listew, tym mocniejszy drążek.
  • Sęki, wycieki żywicy, nierówność słojów i wypaczenia oznaczają osłabienie wiosła.
  • Połączenia listew powinny być długie (duży skos).
  • Jakość lakieru jest bardzo istotna.
  • Okucie powinno być wykonane starannie.
  Takie wiosła nadają się do wszystkich rodzajów turystyki kajakowej (z wyjątkiem rzek górskich WW V-VI).

Drążki metalowe

W zasadzie wykonywane są z duralu, ostatnio wprowadzono kilka egzotycznych, lekkich stopów, które, moim zdaniem, są jednak zbyt kruche. Drążki te są optymalne dla kompozytowych i plastikowych wioseł turystycznych. Przydatny "bajer" to odpowiednio wykonane uchwyty -- początkowo spłaszczano po prostu rurę i powlekano ją PVC, obecnie powszechnie stosowane są uchwyty z miękkiej pianki, które zapewniają pewny chwyt i izolację termiczną.

Drążki z kompozytu

Stosowane są głównie w wiosłach zawodniczych. Lekkie, wytrzymałe, przyjemne w uchwycie, ale droższe i wymagające ostrożniejszego obchodzenia się niż drążki metalowe. Materiał to zwykle karbo-kewlar i żywica epoksydowa.

Pióra z kompozytu

Występują w dwóch wariantach:

• Pióra z laminatu węglowego -- kilku warstw tkaniny karbo-kewlarowej przesączonej żywicą epoksydową. W niektórych konstrukcjach środkową warstwę stanowi wypełniacz z cienkiej warstwy pianki epoksydowej. Krawędź jest zwykle wzmocniona paskiem blachy z lekkiego stopu lub duralu. Lekkie, wytrzymałe, drogie. Przykłady: HF Black Magic, Kober Carbon Special.
• Pióra z dwóch warstw laminatu przedzielonych warstwą wypełniacza -- najczęściej pianki poliuretanowej. Podobnie jak w poprzednim przypadku, krawędź pióra jest wzmocnina wlaminowanym okuciem. Takie wiosła są tańsze od poprzednich, ale słabsze lub cięższe. Przykłady: Schlegel X-treme, Prijon Slalom.

Pióra z plastiku

Najbardziej popularną w Polsce odmianą takich wioseł są składane wiosła do kajaków dwuosobowych. Wykonane są one z polietylenu stosunkowo słabej jakości i aluminium. Pióra są stosunkowo miękkie i mało wytrzymałe. Plastikowe połączenie drążka jest zbyt miękkie, łatwo się "wyrabia" i uszkadza. Takie wiosła nadają się tylko do turystyki nizinnej.

Przekrój wiosła typu RIM
1 -- rura duralowa, 2 -- poliuretan, 3 -- okucie duralowe (teownik)

Dobre wiosła tego typu produkuje kilka firm niemieckich (Eskimo, Kober, Lettman, Moll, Prijon). Plastikowe pióra wykonuje się metodą wtrysku na metalowym drążku. Materiał to supergęsty poliuretan (handlowa nazwa RIM jest skrótem angielskiej nazwy technologii -- Reaction-Injection Moulding). Pióro nie wymaga wzmocnienia metalowym okuciem, choć niektórzy producenci tak je wzmacniają. Wiosła te są najbardziej odporne, ale dość ciężkie i nieco mniej poręczne. Bardzo dobre na rzeki, w których więcej jest kamieni niż wody.

Sprzęt asekuracyjny i ratunkowy

Kamizelka

Kamizelka asekuracyjna jest indywidualnym środkiem bezpieczeństwa; według przepisów powinien być w nią wyposażony każdy członek załogi. W praktyce kamizelki stosuje się powszechnie jedynie w kajakarstwie górskim. Moim zdaniem należy używać kamizelek także na wodach nizinnych, szczególnie na dużych akwenach i przy złej pogodzie. Każda wywrotka przy niskiej temperaturze wody jest groźna dla życia -- ryzyko może zmniejszyć odpowiedni ubiór i oczywiście odpowiednia (w dobrym stanie technicznym i odpowiedniej wielkości) kamizelka ratunkowa.

Kamizelka odpowiednia do uprawiania każdego rodzaju turystyki powinna charakteryzować się następującymi cechami:

• Odpowiednia wyporność -- zwykle pomiędzy 60 a 90 N.
• Nie powinna w żaden sposób krępować ruchów. Kamizelki ratunkowe, które zapewniają utrzymanie głowy nad wodą nawet po utracie przytomności, przeważnie nie nadają się, gdyż zbyt utrudniają ruchy głowy.
• Łatwe zapięcie i odpowiedni krój powinny z jednej strony umożliwiać szybkie zdejmowanie i zakładanie, ale z drugiej uniemożliwiać przekręcanie i przesuwanie się na ciele.
• Jaskrawy kolor. Jest to, moim zdaniem, bardzo istotny warunek bezpieczeństwa, najważniejszy na morzu, ale istotny także w kajakarstwie górskim. Ubolewam nad faktem, że wymogi obecnej "mody kajakowej" preferują stroje i kamizelki w kolorach słabo widocznych na tle wody lub pod wodą.
• Solidny materiał, dobre nici, staranne wykończenie.
• Odporność materiału wypornościowego na starzenie. Niezależnie od jakości tego materiału kamizelkę należy wymieniać co 5-6 lat.
• Nierdzewność wszelkich detali metalowych.

Kamizelki dostępne na naszym rynku (głównie produkcji firmy Sportis) dobrze nadają się do wszelkich rodzajów turystyki kajakowej poza wodami górskimi o dużym stopniu trudności.

Kamizelka przeznaczona do turystyki górskiej powinna być wykonana z bardzo wytrzymałego materiału. Warstwa wypełniacza powinna być elastyczna, lecz gruba. Ramiona kamizelki powinny być dodatkowo wzmocnione (jest to miejsce, w które można wpiąć karabinek patentu holowniczego). Dodatkowym, zalecanym wyposażeniem, jest zintegrowany z kamizelką patent holowniczy: pas z klamrą umożliwiającą odpięcie w trudnych warunkach i przyczepiony do tego pasa 2--2.5-metrowy kawałek cienkiej linki (lub taśmy) z karabinkiem. Bardzo przydatna jest też niewielka, dobrze zapinana kieszeń, w której można wozić scyzoryk i zapalniczkę.

Kamizelka hf AKC Multi-safe

Rzutka

Rzutka składa się z 17-25-metrowego kawałka miękkiej, mocnej, pływającej liny (polipropylen) o średnicy 8-10 mm, pływaka z pianki poliuretanowej i worka z mocnego materiału, mieszczącego całość. Worek i lina powinny mieć jaskrawy kolor. Worek powinien być wyposażony w zamknięcie, umożliwiające szybkie przygotowanie do rzutu -- zatrzask, rzep, itp.

Rzutka

Rzutka jest obowiązkowym wyposażeniem każdego kajakarza na wodach górskich. Przydatna jest także na trudnych rzekach nizinnych (np. do suszenia rzeczy po wywrotce).

Ubranie

Odpowiedni ubiór jest niezbędny z punktu widzenia wygody i, co ważniejsze, z punktu widzenia bezpieczeństwa. Jeżeli woda, po której pływamy jest ciepła, a pogoda ładna, to wystarczy zwykłe ubranie sportowe.

Zawsze istotne są mocne buty. Nawet na wodach nizinnych można przy wysiadaniu z kajaka trafić nogą na starą puszkę lub szkła. Nie polecam nikomu pływania w popularnych na zachodzie sandałach (np. firmy Teva). Na spływy nizinne wystarczą trampki lub adidasy, choć lepiej zaopatrzyć się w windsurfingowe buty neoprenowe. Do turystyki górskiej niezbędne są solidne, sznurowane buty neoprenowe, mocno trzymające kostkę. Pływanie w bylejakich butach może się łatwo zakończyć kontuzją stawu skokowego.

W zimnej wodzie konieczne jest odpowiednie ubranie, zabezpieczające przed wychłodzeniem organizmu. Klasycznym strojem są pianki neoprenowe. Zwykle używamy tzw. long johnów -- spodni na szelkach -- chroniących nogi i tułów. Pianka ma zwykle grubość 3-5 mm; pokryta dżersejem z obu stron jest trwalsza. Pianki kryte jednostronnie (tylko od wewnątrz) szybciej wysychają. Suwak ułatwia wkładanie, ale pianki nie rozpinane są cieplejsze. Dla mężczyzn może być istotne, aby suwak rozpinał się także od dołu. Uzupełnieniem pianki jest ciepła bielizna (najlepiej polipropylenowa) i polar lub wełniany sweter. Bielizna bawełniana nie jest dobra, gdyż wychładza organizm. Na piankę zakładamy nieprzemakalną kurtkę chroniącą od wiatru. Najlepsze są kurtki rzeczywiście nieprzemakalne (tzw. "suche") z lateksowymi gilzami na ręce i szyję. Niektóre z nich mają specjalny krój ułatwiający szczelne połączenie kurtki z fartuchem. Suche kurtki wykonuje się też z materiałów oddychających (Gore-Tex, Sympatex) -- są one jednak bardzo drogie. Należy się liczyć z tym, że nawet najlepsza kurtka pozostanie rzeczywiście nieprzemakalna przez 2-3 lata.

Innym ubraniem chroniącym przed wilgocią i zimnem są suche kombinezony są wykonane z nieprzemakalnej, często oddychającej, tkaniny, uszczelnione lateksem przy szyi, nadgarstkach i kostkach nóg i zapinane na szczelny suwak. Zapewniają bardzo dobrą ochronę przed wilgocią i zimnem. Ich wadą jest dość delikatna konstrukcja i wysoka cena.

Kask

Kask to obowiązkowe wyposażenie na wody górskie. Powinien spełniać następujące warunki:

• Osłaniać czoło i skronie.
• Pewnie siedzieć na głowie. Dobry test to próba strząśnięcia z głowy odpiętego kasku. Nie powinna się powieść, jeśli kask jest dobrze dopasowany.
• Być wygodny, lekki i nie ograniczać widoczności -- jeżeli często odczuwamy pokusę, aby zdjąć go z głowy, to powinniśmy się rozejrzeć za nowym, wygodniejszym.
• Powinien pływać.
• Mieć miękką wkładkę, która amortyzuje uderzenia.
• Posiadać pewne zapięcie.
• Skorupa powinna być dostatecznie mocna, aby wytrzymać uderzenia o kamienie. Należy tu wspomnieć, że woda dość dobrze amortyzuje i siła uderzenia głową o dno jest zwykle znacznie mniejsza niż np. w wypadkach motocyklowych -- kaski motocyklowe posiadają duży zapas bezpieczeństwa. Znacznie łatwiej niż w wodzie, skaleczyć się na brzegu, jeżeli chodzimy bez kasku po trudnym terenie nad rzeką -- na asekuracji stoimy zawsze w kasku na głowie.

Dodatkowym, przydatnym wyposażeniem kasku jest szyna/krata, osłaniająca twarz. Urazy szczęki czy nosa zdarzają się nawet na łatwych rzekach.

Podobnie, jak w przypadku kamizelki, korzystna jest jaskrawa, jasna barwa kasku.

Inne

Inne przydatne akcesoria to:

• Nóż. Moim zdaniem najlepszy jest porządny, nierdzewny scyzoryk, zawierający duże ostrze i piłkę do drewna. Pożądane jest też specjalne ostrze do cięcia liny. Wożenie noży nurkowych itp. uważam za przejaw złego smaku (chyba, że ktoś spodziewa się spotkania z krokodylem lub rekinem).
• Karabinki. Mają wiele zastosowań -- od cumowania łodzi począwszy, a skończywszy na zakładaniu stanowisk asekuracyjnych.
• Bloczki alpinistyczne. Przydatne do wyciągania zaklinowanych kajaków. Ich zastosowanie zostało omówione dokładnie w podręczniku do ratownictwa.
• Hak ratowniczy. Podobnie jak wyżej.
  
  Hak, bloczek, karabinki

Reperacja kajaków i wioseł

Chciałbym na początku tego rozdziału wspomnieć zasady istotne w każdej bez wyjątku reperacji:

• Reperacji sprzętu nie można nauczyć się z książki. Im więcej praktyki, tym lepiej. Pamiętaj, że reperując sprzęt klubowy robisz coś dla siebie. Nie tylko dlatego, że będziesz z tego sprzętu korzystał, ale także dlatego, że rozwijasz swoje umiejętności.
• Przed rozpoczęciem każdej naprawy zastanów się, czy potrafisz wykonać ją dobrze. Jeżeli nie jesteś pewien, to postaraj się poradzić kogoś bardziej doświadczonego.
• Najpierw pomyśl, a potem działaj.
• Zawsze rób tak, jakbyś robił dla siebie.

Reperaturka

Zestaw narzędzi i materiałów do reperacji sprzętu pływającego (i biwakowego) powinien być obowiązkowym wyposażeniem każdego spływu. Skompletowanie reperaturki dla spływu organizowanego przez klub jest zwykle obowiązkiem sprzętowca lub osoby przez niego upoważnionej. Do zadań kierownika imprezy należy skontrolowanie stanu reperaturki na początku spływu, ewentualne uzupełnienie jej stanu i troska o nią przez cały czas trwania spływu.

Narzędzia, które powinny wchodzić w skład każdej reperaturki:

• młotek lub mały toporek,
• obcęgi,
• szczypce uniwersalne (kombinerki),
• mocny nóż,
• śrubokręt, szydło, świderek,
• pilnik do metalu,
• piłka do metalu,
• piłka do drewna,
• mocne nożyczki.

Dodatkowo, w zależności od rodzaju sprzętu pływającego, w reperaturce mogą się znaleźć:

• ździerak,
• pędzle,
• miseczki do rozrabiania żywicy,
• strzykawka do odmierzania odczynników,
• gumowe rękawiczki,
• szpachelka,
• miniaturowy palnik butanowy.

Materiały wchodzące w skład reperaturki zależą od rodzajów łodzi, w które wyposażony jest spływ. Uniwersalne materiały to:

• klej epoksydowy (np. Distal),
• papier ścierny,
• nieprzemakalne łatki,
• klej neoprenowy,
• igły i mocne nici (dratwa, cieniutka linka nylonowa),
• gwoździki,
• cienki drut nierdzewny,
• cienka nierdzewna blacha,
• mocna taśma klejąca (tzw. izolepa).

Do łodzi laminatowych potrzebne będą dodatkowo:

• żywica (ilość zależy od jakości sprzętu i trudności szlaku),
• odczynniki do żywicy,
• mata i ew. tkanina szklana,
• aceton,
• gruboziarniste płótno ścierne,
• talk,
• proszek do prania lub inny detergent.

Do składaków:

• sklejka wodoodporna,
• lakier wodoodporny (najlepiej chemoutwardzalny),
• aceton,
• materiał z jakiego wykonana jest powłoka,
• zapasowe okucia, tulejki, śruby,
• nity aluminiowe (4x30-5x50mm),
• miedziany drut w izolacji,
• blacha aluminiowa (grubość 1-3mm).

Do kajaków drewnianych:

• sklejka wodoodporna,
• kit szpachlowy, wodoodporny, szybkoschnący (ew. smoła, lepik),
• lakier wodoodporny -- najlepiej chemoutwardzalny (ew. farba olejna),
• talk.

Reperacja kajaków drewnianych

Najczęstsze uszkodzenia kajaków drewnianych to rozszczelnienia kadłuba spowodowane nawet niezbyt mocnym uderzeniem o przeszkodę. Jeżeli jesteśmy w stanie zlokalizować miejsce uszkodzenia (można to zrobić np. stawiając kajak na suchym piasku lub glinie i wlewając do środka wodę), to wystarczy po wysuszeniu zaszpachlować szczelinę i pomalować miejsce zaszpachlowane lakierem (oczywiście dopiero po wyschnięciu szpachlówki). Jeżeli kajak cieknie całą powierzchnią (a raczej wszystkimi łączeniami arkuszy poszycia), to jedyną radą jest staranne przeszpachlowanie kajaka i następnie polakierowanie całego dna. Często nie stosujemy szpachlówki i lakieru, a smołę lub lepik i farbę olejną. Prowizoryczną szpachlówkę możemy wykonać dodając talk do lakieru lub farby.

Jeżeli uszkodzenie polega na przedziurawieniu poszycia, to najlepiej jest wymienić cały uszkodzony arkusz. Zdejmujemy wtedy uszkodzoną część poszycia, następnie suszymy dokładnie kajak i w międzyczasie przygotowujemy ze sklejki wodoodpornej (ew. z dykty) kopię przedziurawionego fragmentu. Po wyschnięciu kajaka umocowywujemy nowy arkusz, przyklejając go klejem (najlepszy będzie klej epoksydowy) i przybijając gwoździkami do szkieletu. Następnie szpachlujemy szczeliny naokoło nowego fragmentu poszycia i lakierujemy.

Jeżeli nie ma możliwości wymiany fragmentu, to wykonujemy łatkę ze sklejki lub dykty. Łatka powinna być większa od dziury, tak żeby zachodziła 3-5 cm na nieuszkodzone poszycie. Następnie suszymy kajak, oczyszczamy okolice dziury papierem ściernym i przyklejamy łatę do poszycia. Najlepiej jest położyć łatę od wewnątrz, jeśli nie mamy takiej możliwości, to kładziemy ją od zewnątrz. Zamiast kleju można użyć kitu szpachlowego. Po przyklejeniu łatę przybijamy (lub, lepiej, nitujemy) cienkimi gwoździkami. Po zaschnięciu kleju szpachlujemy krawędzie i nierówności i następnie malujemy całość lakierem.

Szkielet kajaka reperujemy przez wymianę uszkodzonego fragmentu lub ewentualnie przez założenie "protezy" ze sklejki lub deski, którą przyklejamy, przybijamy lub nitujemy.

Zawsze należy pamiętać o impregnacji wstawianego fragmentu konstrukcji. Najlepiej zrobić to dwukrotnie -- przed i po zamontowaniu.

Do klejenia najlepiej używać kleju epoksydowego, a do impregnacji i lakierowania -- lakierów chemoutwardzalnych.

Reperacja kajaków składanych

Możliwe uszkodzenia kajaków składanych to przerwanie powłoki i pęknięcie lub złamanie detali szkieletu.

Przerwanie powłoki można prowizorycznie załatać przez przyklejenie dobrej izolepy (polecałbym niemiecką firmę Tesa i amerykańską Scotch) na osuszone okolice dziury. Gdy tylko mamy możliwość, zdejmujemy i suszymy powłokę, a następnie przyklejamy z obu stron (od zewnętrz i od wewnątrz) łatki z takiego samego materiału jak powłoka. Powierzchnie okolic dziury należy oczyścić (najlepiej acetonem) i przetrzeć papierem ściernym. Podobnie postępujemy z łatką. Do klejenia najlepiej użyć kleju neoprenowego. Większe rozdarcia należy przed przyklejeniem łaty zszyć. Szyjemy luźną powłokę, stosujemy dratwę i ścieg krzyżowy. Nie należy ściągać ściegu zbyt mocno -- szyjemy tak, aby zachować naturalne ułożenie powłoki.

Częste uszkodzenia powłoki polegają na ścieraniu zewnętrznej warstwy gumy w tych miejscach, gdzie przebiegają wzdłużniki. Jedyną radą jest profilaktyczne przyklejenie w tych miejscach tramów -- długich pasów materiału powłoki. Nowsze kajaki mają zresztą fabryczne wzmocnienia w miejscach gdzie powłoka narażona jest na przecieranie.

Uszkodzenia szkieletu polegają najczęściej na:

• Pęknięciu lub złamaniu się wzdłużników -- jeżeli pęknięcie jest ukośne, to możemy je skleić, a następnie owinąć złamane miejsce dratwą lub cienkim drutem i polakierować lub posmarować klejem (patrz też: klejenie drążka wiosła). Można również położyć laminat ale uwaga: żywica poliestrowa słabo wiąże do drewna, lepiej użyć np. Distalu.
  Kolejny sposób, skuteczny także w przypadku pęknięć poprzecznych, to włożenie wzdłużnika w korytko blaszane lub rurkę i zalanie całości klejem.
  Można wreszcie znaleźć w lesie pręt leszczynowy o odpowiedniej długości i wymienić pęknięty element.
• Pęknięcie wręgi -- pękniętą wręgę można skleić klejem epoksydowym i następnie wzmocnić przez:
  • włożenie w aluminiowe korytko i zanitowanie,
  • przynitowanie wzmocnienia ze sklejki,
  • zalaminowanie uszkodzonego miejsca (podobnie jak w wypadku wzdłużnika lepiej jest użyć żywicy epoksydowej niż poliestrowej).
  • Możliwe jest też dorobienie całej wręgi z wodoodpornej sklejki i przeniesienie na nią okuć. Ten sposób wymaga jednak sporej wprawy i piłki do drewna umożliwiającej wycinanie skomplikowanych kształtów. Jest to jednak jak najbardziej możliwe -- dorabiałem kiedyś stewę dziobową do starego modelu Neptuna przy pomocy scyzoryka zawierającego piłkę do drewna. Oczywiście dorobiony lub naprawiony element trzeba polakierować.
• Uszkodzenie okuć -- może polegać na połamaniu się okucia lub jedynie na zniszczeniu nitów mocujących je do stelaża. W tym drugim wypadku łatwo jest przynitować je na nowo lub, jeśli nie mamy nitów lub wprawy, przykręcić cienkimi śrubami. Jeżeli okucie jest połamane, to na dłuższą metę jedynym sensownym wyjściem jest jego wymiana -- odnitowanie starego i umocowanie zapasowego. W przypadku braku zapasowych okuć możemy prowizorycznie zastąpić je drutem miedzianym, który skręcamy kombinerkami, lub w ostateczności, kawałkiem mocnej szmaty, którym związujemy połączenie. (Kiedy jeszcze pływałem na składaku, nauczyłem się brać na spływ starą koszulę flanelową. Przy montażu kajaka darłem tę koszulę na paski i związywałem na krzyż wszystkie połączenia wręg i wzdłużników -- znakomicie wzmacniało to i usztywniało kajak.)

Reperacja laminatu

Najczęściej spotykane są trzy rodzaje uszkodzenia kajaków laminatowych: pęknięcie dna, rozklejenie pokładu i dna oraz wyrwanie kokpitu.

• Pęknięcie kadłuba jest najczęściej efektem zbyt silnego uderzenia o kamień. Zwykle w miejscu uszkodzenia nie tworzy się ubytek, a jedynie pęknięcie laminatu. Często jest ono słabo widoczne -- dobrym sposobem lokalizacji dziury jest silne naciskanie dna kajaka -- pęknięcia widać wtedy wyraźnie (a przy zbyt silnym nacisku nawet je słychać). Reperację rozpoczynamy od dokładnego wysuszenia kajaka lub przynajmniej jego uszkodzonej części.

  Następną operacją jest przygotowanie okolic pęknięcia do położenia łaty. Jeżeli to tylko możliwe, to łatę kładziemy od środka kajaka, a od zewnątrz jedynie smarujemy pęknięcie żywicą aby zaimpregnować odsłonięte włókna. Przygotowanie do klejenia polega na zdarciu papierem ściernym lub ździerakiem zewnętrznej warstwy laminatu tak, aby uzyskać czystą, szorstką powierzchnię wokół pękniącia, w odległości 3-5 cm. Jeżeli łatę kładziemy z zewnątrz, to należy zedrzeć żelkot. Przygotowaną powierzchnię dobrze jest przemyć acetonem.

  Kolejna operacja to przygotowanie łaty. Wycinamy ją z maty szklanej przy pomocy nożyczek. Jeżeli pęknięcie jest duże, to możemy przygotować kilka warstw maty lub warstwę maty i warstwę tkaniny rowingowej. Łata powinna być tak duża, jak przygotowana powierzchnia.

  Po przygotowaniu łaty rozrabiamy żywicę. Odmierzamy odpowiednią ilość do suchej miseczki, dodajemy przyspieszacza (jeśli żywica nie jest wstępnie zmieszana z przyspieszaczem) i, po dokładnym rozmieszaniu, utwardzacza. Należy przestrzegać proporcji podanych przez producenta żywicy z tym, że jeżeli jest zimno, to możemy dodać więcej odczynników. Żywica z większą ilością odczynników zżeluje szybciej, ale będzie bardziej krucha. Jeszcze raz podkreślam, że przygotowywania żywicy trzeba się nauczyć praktycznie, a w sytuacji, kiedy nie wiemy nic bliższego o stężeniu odczynników, najlepiej jest wykonać próbną porcję żywicy i zobaczyć, jak szybko ona zżeluje.

  Następnie przesączamy żywicą łatę. Najlepiej zrobić to na osobnej deseczce (w ostateczności może to być pióro wiosła -- pamiętajmy tylko wytrzeć je nim żywica zżeluje), smarujemy oczyszczone miejsce, przykładamy łatę i przyklepujemy ją lekkimi uderzeniami pędzla tak, aby dobrze przesączyć matę oraz docisnąć ją do kadłuba. W dobrze przesączonej macie wszystkie włókna są przezroczyste i nie ma bąbli powietrza. Powierzchnia łaty i okolic powinna być możliwie gładka, wszystkie włókna maty lub tkaniny powinny być przesączone żywicą i dociśnięte do kadłuba.

  Bardzo istotne jest, aby cały proces wykonać w jak największej czystości i, co ważniejsze, aby nie dopuścić wilgoci do klejonego miejsca przed całkowitym zżelowaniem żywicy (zwykle kilka godzin). Jeżeli spodziewamy się deszczu lub rosy, to dobrze jest przykryć sklejone miejsce folią polietylenową (dociskamy ją do żywicy).

  Pewną odmianą pęknięcia kadłuba jest zniszczenie dziobu lub rufy kajaka w wyniku uderzania o przeszkodę. Takie uszkodzenie jest zwykle czymś pośrednim pomiędzy pęknięciem, a rozklejeniem pokładu i dna. Dziób i rufa kajaka są zwykle bardzo sztywne i uderzenie powoduje powstanie pęknięć, którymi sączy się woda, ale które nie osłabiają konstrukcji kajaka. Do ich usunięcia wystarczy zwykle dokładne osuszenie kajaka i następnie zalania pęknięć rzadką szpachlówką poliestrową. Sposób wykonania zastępczej szpachlówki jest omówiony niżej. Jeżeli uszkodzenie jest większe, to po wyschnięciu szpachlówki możemy położyć łatę na uszkodzone miejsce.

• Rozklejenie skorupy, to bardzo częste uszkodzenie w źle wykończonych kajakach produkowanych dawniej. Może ono być spowodowane uderzeniem o przeszkodę lub nawet ściśnięciem kadłuba przez wodę w odwoju, nie mówiąc już o zgnieceniu kajaka w czasie transportu. Reperacja jest zwykle dość trudna, głównie ze względu na brak odpowiednich materiałów i niedostępność miejsca uszkodzenia. Sposób postępowania jest taki sam, jak w poprzednim przypadku, należy jednak zwrócić uwagę na następujące rzeczy:
  • Konieczne jest bardzo dokładne oczyszczenie miejsca położenia łaty. Należy w miarę możliwości usunąć przedarty fragment taśmy łączącej pokład i dno, ale nie powiększać dziury.
  • Przed przystąpieniem do klejenia należy kajak unieruchomić.
  • Do klejenia najlepiej używać taśmy szklanej lub diolenowej. W przypadku jej braku lepiej jest użyć tkaniny a nie maty.
  • Dziurę należy załatać z obu stron -- np. najpierw od środka, a po wyschnięciu położyć łatę także od zewnątrz.
  • Nie ruszać (a w szczególności nie uciskać) schnącego kajaka.
• Wyłamanie kokpitu jest częste, jeżeli siodełko nie jest podklejone do burt i/lub dna kajaka. Jest to uszkodzenie trudne do reperacji i najlepiej jest powierzyć naprawę fachowcowi. Jeżeli chcemy robić to samodzielnie, to należy przestrzegać następujących reguł:
  • Konieczne jest bardzo dokładne oczyszczenie miejsca klejenia. Do wklejenia kokpitu zwykle używa się szpachlówki poliestrowej -- należy wyłamać słabo trzymające się kawałki szpachlówki. Zastępczą szpachlówkę można wykonać, dodając do żywicy talku (w czasie przygotowywania żywicy, przed dodaniem utwardzacza).
  • Kokpit ustawiamy w takiej pozycji, w jakiej ma pozostać po przyklejeniu i unieruchamiamy -- najlepiej wykonać od razu brakujące wsporniki pomiędzy siodełkiem a kadłubem, lub (ewentualnie) wypchać przestrzeń pomiędzy siodełkiem a kadłubem papierem lub styropianem.
  • Przygotować szpachlówkę.
  • Przykleić kokpit i poczekać aż wyschnie.
  • Jeżeli kokpit lub siodełko było popękane, to położyć łaty na pęknięcia.

• Do doraźnej reperacji kajaków laminatowych można użyć:
  • Izolepy.
  • Polietylenu -- pęknięcie można zakapać roztopionym polietylenem (np. z torby polietylenowej lub butelki).
  • Szybkoschnących klejów.
  • Silikonu.

Reperacja polietylenów

Reperacja przedziurawionej skorupy polietylenowej polega na zalaniu dziury roztopionym, półpłynnym polietylenem. Jak już wspomniałem wyżej, skuteczna reperacja jest możliwa jedynie w wypadku niewielkiego uszkodzenia. Pęknięcia nie zdarzają się na szczęście zbyt często. Bardziej prawdopodobnym uszkodzeniem jest głębokie zarysowanie powłoki -- np. na ostrych skałach. Reperujemy je podobnie jak pęknięcia:

• Czyścimy (odtłuszczamy) uszkodzone miejsce. Można do tego użyć acetonu lub gorącej wody z mydłem.
• Rozgrzewamy silnie brzegi szczeliny (rysy, dziury). Najlepiej nadaje się do tego celu miniaturowy palnik butanowy. Ewentualnie można użyć innego źródła ciepła (palące się drewienko, zapalniczka, watka nasączona spirytusem).
• Rozgrzaną szczelinę zalewamy półpłynnym polietylenem. Najlepiej użyć do tego specjalnych pałeczek polietylenowych dostarczanych przez producenta kajaków. W ostateczności można użyć kawałków polietylenu o gęstości zbliżonej do materiału z którego wykonany jest kajak (nie nadaje się do tego polietylen z toreb plastikowych -- jest zbyt słaby). Ważne jest aby uszkodzone miejsce było dość silnie rozgrzane. Do rozpuszczenia pałeczek najlepiej nadaje się elektryczny "pistolet" do klejów termorozpuszczalnych. Ewentualnie można użyć palnika gazowego lub w ostateczności podpalić kawałek polietylenu i kapać na łatane miejsce palącymi kroplami, które gasimy dmuchnięciem gdy tylko spadną na kajak.

Inne dość częste uszkodzenia kajaków polietylenowych to wgniecenie skorupy -- np. dzioba po silnym uderzeniu w przeszkodę. Do ich usunięcia może wystarczyć podgrzanie kajaka -- np. przez wystawienie go na silne słońce, położenie przy ognisku (ostrożnie!) lub podgrzanie silną suszarką elektryczną (oczywiście jeszcze lepszy jest elektryczny "heater"). Pamięciowe właściwości polietylenu powodują, że podgrzana skorupa powraca samoczynnie do pierwotnego kształtu. W razie większych odkształceń może być konieczne wypchnięcie wgłębienia.

Reperacja wioseł

Sposób reperacji wioseł zależy oczywiście od materiału, z którego są wykonane:

• Wiosła drewniane.
  

  Możliwe uszkodzenia to pęknięcie pióra i pęknięcie (złamanie) drążka.
  Pęknięte pióro najlepiej skleić klejem epoksydowym. W tym celu wiosło suszymy, przygotowujemy klej, smarujemy powierzchnię pęknięcia, unieruchamiamy i czekamy aż wyschnie. Dobry klej (np. Distal) daje spoinę tak samo mocną jak materiał. Jeżeli brak nam kleju, to możemy prowizorycznie zreperować wiosło okręcając pęknięte pióro drutem, sznurkiem lub nawet mocną izolepą. Jest to jednak prowizorka i należy ją jak najszybciej zastąpić klejem.
  Zawsze utrzymujemy w dobrym stanie okucia. Ich uszkodzenia prowadzą do szybkiego pękania piór. Jeżeli uszkodzenie okucia nie jest zbyt duże, to wystarczy zwykle przybicie/przynitowanie go dodatkowymi gwoździkami. W przypadku większego uszkodzenia lepiej jest dorobić z cienkiej, nierdzewnej blachy nowe okucie i przynitować je w miejsce starego. Dobrze jest oprócz przynitowania przykleić okucie klejem chemoutwardzalnym.
  Złamany drążek także sklejamy, pamiętając jednak, że spoina powinna mieć odpowiednią długość. Jeżeli pęknięcie jest krótkie, to trzeba wykonać skos (odpowiednia długość to około 6 średnic drążka). Wiosło skróci się o długość skosu. Jeżeli już jest krótkie, to można przerobić je na wiosło składane -- zakładając tuleję, co ma sens tylko wtedy, gdy złamanie nastąpiło w środku drążka. W przeciwnym przypadku należy drążek posztukować (trudno to zrobić równo bez warsztatu stolarskiego) lub przerobić wiosło na pagaj.

  
  Klejenie drążka
• Wiosła kompozytowe.
  Uszkodzenia wioseł kompozytowych łatamy tak, jak dziury w kajaku, należy tylko w miarę możliwości użyć lepszych materiałów (diolen, kewlar, żywica epoksydowa). Praktycznie nie istnieje możliwość reperacji złamanego metalowego drążka. Jedyna możliwość to przerobienie złamanego wiosła na składane.
• Wiosła plastikowe.
  Uszkodzenie pióra w polskim wiośle plastikowym nie daje się skutecznie naprawić. Można natomiast łatwo wymienić pióro na nowe. "Wyrobione" skuwki plastikowe można skutecznie usztywnić przez zalanie ich klejem epoksydowym.
  Zachodnich wioseł polietylenowych i RIM nie da się reperować. Wiosło z uszkodzonym piórem można odesłać do producenta -- za pewną opłatą dorobi nowe pióro.

Gospodarowanie sprzętem w czasie spływu

Właściwie dobrany i odpowiednio przygotowany sprzęt pływający jest podstawą pomyślnego przeprowadzenia spływu. Ciągłe problemy ze sprzętem mogą stać się przyczyną spięć nawet w najbardziej zgranej grupie. Tym bardziej zasada ta ważna jest na spływach ogólnodostępnych, gdzie nie możemy liczyć na zgranie, doświadczenie i odporność psychiczną uczestników.

Prawidłowe gospodarowanie sprzętem rozpoczyna się jeszcze przed spływem. Każdy kierownik powinien w porozumieniu ze sprzętowcem, imprezowcem i ew. pełnomocnikiem szlaku zadbać o odpowiedni dobór sprzętu (dopasowanie ilości i rodzajów kajaków do liczby uczestników i charakterystyki szlaku) oraz właściwe przygotowanie tego sprzętu przed imprezą. Powinna obowiązywać zasada, że każdy kierownik przejmuje sprzęt od swojego poprzednika, kontrolując stan techniczny i ewentualne braki. Dobrze jest prowadzić na bieżąco notatki na temat stanu sprzętu, uszkodzeń i przeprowadzanych napraw. Oprócz tego kierownik powinien skontrolować na początku spływu stan reperaturki, ewentualne uzupełnić braki i troszczyć się o nią przez cały czas trwania spływu.

Jeżeli chodzi o dobór sprzętu do charakterystyki szlaku, to trudno podać tu ścisłe reguły. Starsze źródła zawierały szczegółowe zestawienia typów sprzętu i stopni trudności rzek. Moim zdaniem to zestawienie zdezaktualizowało się na skutek wzrostu umiejętności i rozwoju sprzętu. Nie ma sensu szczegółowo rozpatrywać wszystkich błędów i niejasności -- wystarczy podać pewne reguły, które są teraz aktualne:

• Nie ma ścisłej korelacji pomiędzy stopniem trudności wody, a rodzajem materiału, z którego zbudowana jest łódź. Na przykład kajak składany o solidnej konstrukcji nadaje się do pływania po rzece Inn w okolicy miejscowości Imst (Imster Schlucht, Austria) -- WW III, ale nie ryzykowałbym przepłynięcia na nim Białki Tatrzańskiej (też WW III).
• Kajaki składane nie nadają się w zasadzie do pływania po rzekach górskich (WW III+ i trudniejszych).
• Kanadyjki otwarte nie nadają się do pływania po morzu.
• Krótkie kajaki polietylenowe nie nadają się do turystyki po wodach otwartych (np. Wielkie Jeziora Mazurskie).
• Kajaki morskie nie nadają się do pływania po małych rzekach.
• Drewniaki nie nadają się za bardzo do turystyki.

Przed rozpoczęciem płynięcia sprzęt powinien być sprawdzony, ewentualne uszkodzenia naprawione (robi to kadra przy pomocy uczestników) i przydzielony uczestnikom. Należy zaplanować sposób przewożenia reperaturki, apteczki, zapasowych wioseł i sprzętu biwakowego.

W czasie trwania spływu kadra powinna na bieżąco nadzorować sposób korzystania ze sprzętu i jego stan techniczny. Wszelkie uszkodzenia powinny być usuwane jak najszybciej i jak najlepiej, należy unikać napraw prowizorycznych. Należy przestrzegać podstawowych zasad:

• Zdrowie uczestnika jest ważniejsze niż stan sprzętu...
• ...ale stan sprzętu też jest ważny.
• Odpowiedzialność materialna za sprzęt nie zwalnia uczestnika z obowiązku szanowania go i właściwego użytkowania.
• Jeżeli na szlaku występują trudności techniczne, które mogą stwarzać zagrożenie dla uczestników lub sprzętu, to należy przygotować uczestników na tę ewentualność: kierownik jest moralnie odpowiedzialny za dostosowanie trudności spływu do umiejętności uczestników.
• Jeżeli zachodzi taka potrzeba należy dobrać załogi pod kątem ich umiejętności i/lub odpowiednio przeszkolić je przed rozpoczęciem płynięcia.
• Przed rozpoczęciem płynięcia należy także zademonstrować właściwy sposób pakowania kajaka, sposób wsiadania do kajaka i podstawowe elementy manewrowania łodzią. W czasie trwania spływu należy kontrolować sposób pakowania sprzętu i wsiadania do kajaka.
• Należy pokazywać sposób pokonywania każdej przeszkody i nadzorować pokonywanie jej przez uczestników.
• Na każdym biwaku należy kontrolować sposób przechowywania sprzętu -- kajaki należy wyczyścić, wysuszyć, ułożyć w jednym miejscu, dnem do góry, wiosła i inny sprzęt chonić przed kradzieżą i zagubieniem.

Po zakończeniu płynięcia sprzęt należy odebrać od uczestników, kontrolując jego stan. Ewentualne uszkodzenia powinny zostać naprawione tak, aby przekazać sprzęt na następny spływ w stanie nie gorszym, niż ten, w jakim go otrzymano.

Konserwacja i przechowywanie sprzętu po sezonie

Odpowiednie przechowywanie sprzętu ma decydujące znaczenie dla długości jego "życia". Jest to szczególnie istotne w wypadku kajaków, które z istoty swej konstrukcji są delikatne (składaki), ale nieodpowiednie przechowywanie skraca nawet "życie" polietylenów. Jakość gospodarowania sprzętem klubowym zależy oczywiście od umiejętności sprzętowca oraz od zaangażowania członków klubu. Można jednak wymienić kilka ogólnych zasad, których przestrzeganie pozwoli poprawić stan sprzętu:

• Oznakowanie sprzętu -- każda łódź, wiosło, kamizelka, kask, rzutka znajdująca się na stanie klubu powinna być wyraźnie oznakowana. Oznakowanie powinno zawierać nazwę i adres klubu, oraz numer identyfikacyjny.
• Zeszyt sprzętu -- to umowna nazwa określająca bazę danych, opisującą ilość i stan sprzętu znajdującego się w posiadaniu klubu. W zeszycie sprzętu zapisujemy dokładną "historię życia" kajaka, poczynając od jego pojawienia się w klubie, a na złomowaniu kończąc. Każde uszkodzenie i każda naprawa, każde przekazanie sprzętu na spływ powinno być możliwie szybko odnotowywane w jego karcie. Prawidłowo prowadzony zeszyt sprzętu pozwala zorientować się w stanie sprzętu i określić jego miejscu pobytu. Pozwala też ustalić, kto jest odpowiedzialny za aktualny stan każdego kajaka.
• Sprzęt powinien być po każdym sezonie zwieziony do miejsca składowania i jak najprędzej sprawdzony.
• Po sezonie sprzęt powinien być przechowywany w odpowiednim miejscu. W miarę możliwości w pobliżu powinien mieścić się warsztat.
• Prawidłowo wyposażony warsztat jest podstawą sensownych napraw sprzętu po sezonie. Powinny się w nim znaleźć wszystkie narzędzia i materiały wymienione w reperaturce plus: imadło, ściski stolarskie, elektryczna wiertarka z osprzętem (wiertła, szlifierka tarczowa, szlifierka oscylacyjna, piła tarczowa, przystawka kątowa, giętki wał), zestaw kluczy, stojaki do umocowania naprawianej łodzi.
• Uczestnictwo w pracach przy sprzęcie powinno być właściwie premiowane, aby członkowie klubu mieli motywację do ich wykonywania.

Można jeszcze dodać garść uwag, dotyczących metod postępowania z poszczególnymi rodzajami sprzętu:

• Kajaki składane należy po spływie starannie wysuszyć (powłokę wywinąć do suszenia na lewą stronę, wyjąć komory powietrzne), oczyścić z piasku, błota, kurzu. Powłoki trzeba natalkować i rozłożyć w suchym, przewiewnym miejscu. Nie należy składać ciasno powłok, gdyż może to spowodować ich uszkodzenia na załamaniach. Stelaże należy przejrzeć, w razie potrzeby polakierować, wyremonontować okucia. Temperatura w miejscu przechowywania nie powinna być niższa niż 5 stopni C.
• Kajaki laminatowe należy umyć, wysuszyć, załatać uszkodzenia. Poukładać w miejscu zadaszonym, najlepiej na specjalnym stelażu, dnem do góry.
• Kajaki polietylenowe należy chronić od mrozu oraz od bezpośrednio padających promieni słonecznych.

Bibliografia

• British Canoe Union Canoeing Handbook,
  compiled by Ray Rowe, BCU, 1989.
• Kwalifikowana turystyka kajakowa, Cz. 1,
  pod redakcją Ryszarda Ożyńskiego, SZSP, Warszawa, 1978.
• Jib Ellison, The Basic Essentials of Rafting,
  ICS Books Ltd., Merriville, Indiana, 1991.
• Kanu-Gefahren,
  Alpiner Kajak-Club, Muenchen, 1987.
• Kanu-life, roczniki 92, 93, 94,
  Kanu-life Verlagsgesellschaft mbH, Hamburg.
• Kanu-magazin, rocznik 95, 96, 97
  ROTPUNKT Verlag GmbH & Co. KG, Weinstadt-Benzach
• Bill Mason Song of the Paddle. An Illustrated Guide to Wilderness Camping, ISBN: 1-55013-082-X, Porter Books, Toronto (? -- egzemplarz, który czytałem miał wyrwaną kartkę, zawierającą nazwę wydawcy).
• Holger Machatschek, Richtig Wildwasserfahren,
  BLV Sportpraxis, Muenchen, 1986.
• Ray Rowe, White Water Kayaking,
  Stackpole Books Ltd., Harrisburg, 1988.