Termin: sobota 31 lipca 2021 roku

Charakter rajdu: rekreacyjno-krajoznawczy – przejazd z przystankami w ciekawych miejscach

Trasa: Osie – Stara Rzeka – Błędno – Krzywe Koło – Lipinki – Osie, razem 44 km, dla potrzebujących możliwość skrócenia

Przewidywany czas trwania: 6 godzin

Organizatorzy: Bractwo Czarnej Wody, Wdecki Park Krajobrazowy, Jednostka Ratownictwa Specjalistycznego Osie

Opłata startowa: brak

Zbiórka – o godz. 8.45 przed budynkiem dyrekcji Wdeckiego Parku Krajobrazowego

Warunki udziału w rajdzie:

– dokonanie zgłoszenia poprzez formularz zgłoszeniowy do czwartku 29 lipca włącznie

– osoby niepełnoletnie wyłącznie pod opieką dorosłych

Szczegółowy regulamin rajdu na stronie internetowej Bractwa www.bractwoczarnejwody.org.pl Informacje dodatkowe – Józef Malinowski bczw@poczta.onet.pl tel. 530 702 068

1. Termin – niedziela 1 sierpnia 2021, czas startu dowolny

2. Teren – las między Osiem a Grzybkiem

3. Rodzaj – impreza turystyczno-rekreacyjna, piesza lub rowerowa

4. Trasa i mapa – trasa łatwa, mapa pełna czarnobiała

5. Regulamin Rajdu na stronie internetowej Bractwa Czarnej Wody

6. Dodatkowych informacji udziela Józef Malinowski tel. 530 702 068

1. Zostały zrealizowane główne cele konkursu: popularyzacja rzeki Wdy i terenów nad nią położonych (w szerokim ujęciu terytorialnym), upowszechnianie wiedzy przyrodniczo-ekologicznej, zachęcanie do aktywnego poznawania przyrody, udział w działaniach związanych z Rokiem rzeki Wdy oraz 100-leciem powrotu Pomorza do Polski.

2. Uczestnicy konkursu wykazali się szeroką wiedzą bądź umiejętnością wyszukiwania informacji. Dzięki temu swoją wiedzę przy ocenianiu odpowiedzi poszerzył też autor pytań. Istotne jest też, że tak wiele osób zechciało poświęcić swój czas na poznawanie naszych terenów poprzez uczestnictwo w konkursie.

3. W konkursie uczestniczyło 209 osób. W poszczególnych etapach brało udział kolejno 181,158, 144, 137, 140,130, 119 i 94 osoby. Łącznie dało to 1103 maile z odpowiedziami.

4. 79 osób wzięło udział we wszystkich etapach, kolejne 28 opuściło tylko jeden.

5. Duży był zasięg terytorialny konkursu. 51 uczestników dała gmina Osie (siedziba Bractwa), 57 inne miejscowości woj. kujawsko-pomorskiego, 56 Gdańsk i inne miejscowości woj. pomorskiego. Ponadto z innych województw startowało osób: 21 z lubelskiego, 10 z wielkopolskiego, 5 z mazowieckiego, 4 z małopolskiego,

3 z opolskiego oraz po 1 z warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego.

6. Uczestnicy konkursu zadeklarowali wiek od 8 do 83 lat.

7. Dziesięć osób odpowiedziało bezbłędnie na wszystkie pytania, dalszych siedem straciło tylko po pół punktu za drobny błąd.

8. Nagrodami w konkursie były książki. Zostały one zakupione (przewodniki i album przyrodniczy) ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu oraz środków własnych Bractwa Czarnej Wody. Pozostałe ufundował Wdecki Park Krajobrazowy (albumy parkowe, publikacja o prof. Hoffmannie i ks. Sychcie oraz o elektrowniach Gródek i Żur) i gmina Osie (przewodnik po szlakach turystycznych). Te fundowane są cenne nie tylko ze względu na zawartość, ale też fakt, że nie znajdują się w sprzedaży.

9. 68 osób uzyskało nagrody etapowe, 17 za całość konkursu. Dodatkowe nagrody przydzielono 11 uczniom Szkoły Podstawowej nr 27 im. Dzieci Zjednoczonej Europy z Gdańska – z tej placówki startowało najwięcej uczestników. Nagrodę za zachęcenie wielu wychowanków do udziału w konkursie otrzymała też nauczycielka tej szkoły Pani Paulina Malinowska.

10. Łączny koszt konkursu oceniamy na 6100 zł, w tym 3400 zł wkładu finansowego, 800 zł wkładu rzeczowego oraz co najmniej 1900 zł wkładu osobowego (układanie pytań, odbieranie odpowiedzi, ocenianie, wysyłka nagród itp. – około 170 godzin pracy społecznej).

Nagrody za całość konkursu uzyskują (w kolejności i alfabetycznej) laureaci I stopnia:

1. Hutorowicz Michał (Jastrzębie, woj. kujawsko-pomorskie)

2. Kozłowska Łucja (Gdańsk)

3. Kracke Andżelika (Gdańsk)

4. Krupa-Hutorowicz Joanna (Jastrzębie, woj. kujawsko-pomorskie)

5. Malinowska Elżbieta (Skórcz, woj. pomorskie)

6. Malinowska Emilia (Osie-Gdańsk)

7. Szwankowski Oliwier (Osie, woj. kujawsko-pomorskie)

8. Szyłańska Daria (Gdańsk)

9. Tomaszkiewicz Agata (Gdańsk)

10. Tomaszkiewicz Marta (Gdańsk)

Nagrody za całość konkursu otrzymują (w kolejności i alfabetycznej) laureaci II stopnia:

1. Cybulska Katarzyna (Tleń, woj. kujawsko-pomorskie)

2. Michałowski Dawid (Osie-Gdańsk)

3. Szulta Sławomir (Osie, woj. kujawsko-pomorskie)

4. Szulta Wojciech (Osie, woj. kujawsko-pomorskie)

5. Wąsikowski Miłosz (Osie, woj. kujawsko-pomorskie)

6. Żemojtel Jakub (Gdańsk)

7. Żemojtel Zuzanna (Gdańsk)

Dodatkowe nagrody dla uczniów SP 27 z Gdańska (otrzymują je uczniowie, którzy startowali w co najmniej siedmiu etapach, ale nie uzyskali nagrody etapowej lub za całość konkursu):

1. Cierpisz Iga

2. Kamiński Michał

3. Kmiecik Weronika

4. Konikowska Maja

5. Kotłowski Aleksander

6. Kruk Malwina

7. Mańkowska Julia

8. Ryll Maksymilian

9. Toczek Piotr

10. Woźnica Kaja

11. Zawada Alicja

Nagrodę specjalną uzyskuje nauczyciela SP 27 Pani Paulina Malinowska

Poniżej lista osób które uzyskały przynajmniej 80 punktów

Uwaga! Ze względu na przedłużenie terminu odpowiedzi na zestaw 8 oraz zmiany (korzystne dla uczestników) w systemie nagradzania za całość konkursu ostateczne jego wyniki ukażą się 4 lub 5 grudnia. Proszę o cierpliwość.

LISTA NAGRODZONYCH ZA ODPOWIEDZI NA 8 ZESTAW PYTAŃ

1. Bagińska Agata (Obrowo, woj. kujawsko-pomorskie)
2. Dąbrowski Jan (Toruń)
3. Krawczyk Marcin (Wętfie, woj. kujawsko-pomorskie)
4. Kuzimska Anna (Chełmża, woj. kujawsko-pomorskie)
5. Siwicka Natalia (Drozdowo, woj. kujawsko-pomorskie)
6. Stefański Piotr (Gdańsk)
7. Szymańska Amelia (Mogilno, woj. kujawsko-pomorskie)

• Tuszyńska Izabela (Mogilno, woj. kujawsko-pomorskie)

MIESZKAMY I WYPOCZYWAMY NAD WDĄ Zestaw 8 – Odpowiedzi

1. Park Narodowy BORY TUCHOLSKIE, leży w powiecie chojnickim, na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego, jest jednym z najmniejszych w Polsce.
2. Wieś CHRYSTKOWO leży 3 km na południe od Gruczna, w gminie Świecie.
3. Rezerwat przyrody CISY STAROPOLSKIE im. Leona Wyczółkowskiego – znajduje się koło osady Wierzchlas, niecałe 10 km na południowy wschód od Cekcyna.
4. Rezerwat przyrody DURY, 4 km na północ od Osia.
5. Osada FOJUTOWO w Tucholskim Parku Krajobrazowym, około 10 km na południowy zachód od Czerska.
6. Miasto GNIEW w powiecie tczewskim, niecałe 7 tys. mieszkańców.
7. Rezerwat przyrody KRZYWE KOŁO w Pętli  Wdy, na trasie kajakowej między Łubami a Błędnem.
8. Wieś LEŚNO w powiecie chojnickim, nad jeziorami Leśno Dolne i Górne oraz rzeką Młosiną, uchodzącą do Zbrzycy, dopływu Brdy..
9. Rezerwaty przyrody OSTNICOWE PAROWY GRUCZNA w gminie Świecie, w Nadwiślańskim Parku Krajobrazowym, ZBOCZA PŁUTOWSKIE w gminach Kijewo Królewskie i Chełmno, GÓRA ŚW. WAWRZYŃCA w gminie Chełmno,  oba w Chełmińskim PK. Wymienione parki wraz z Parkiem Krajobrazowym Góry Łosiowe tworzą Zespół PK nad Dolną Wisłą.
10. Wieś OWIDZ, bardzo blisko  Starogardu Gdańskiego. W grodzisku liczne imprezy o charakterze historyczno-etnograficznym.
11. Miasto PELPLIN, nad Wierzycą, niecałe 9 tys. mieszkańców, stolica diecezji.
12. Jezioro WDZYDZE, składające się z pięciu zbiorników jeziornych (Wdzydze, Radolne, Gołuń, Jelenie i Słupinko), przebiegających w różnych kierunkach. Część Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego.
13. Wieś WIELE, pow. kościerski, gmina Karsin, nad Jeziorem Wielewskim, w południowej otulinie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego.
14. Osada WIRTY, powiat starogardzki, gmina Zblewo.
15. 95 KM. Patrz komentarz p.15.

KOMENTARZ autora pytań:

1. To ostatni zestaw pytań, decydujący w rozgrywce o zwycięstwo w całym konkursie. W związku z tym kryteria poprawności odpowiedzi znowu były ostre. Dotyczyły one głównie błędów w nazwach własnych. Nie można było więc uznać zapisu nazw: Chrystkowie, Wiel, Osnicowe Parowy Gruczana, Pleplin, Pelpin, Wirta, Fajutowo, rezerwat Fury. Tak samo opuszczenie polskich znaków nie może być przyjęte jako pełna odpowiedź – Lesno, Zbocza Plutowskie.
2. Pytanie 1. – Park Narodowy Bory Tucholskie, nie Park Narodowy Borów Tucholskich.
3. Pytanie 2. – Chrostkowo to wieś w woj. kujawsko-pomorskim, ale bez śladów menonickich, nie leży też w dolinie Wisły. Rozumiem, że to zapewne pomyłka, ale w przypadku nazw własnych (patrz  p. 1) nie można odpowiedzi uznać nawet częściowo. Na Żuławach jest sporo chałup holenderskich, ale to nie Kociewie czy Bory Tucholskie. Zespół Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą – a chodziło o wieś w tym zespole.
4. Pytania 3. i 7. Uznawano za prawidłowe odpowiedzi nazwy częściowe (bez Wyczółkowskiego w 3. i „w Pętli Wdy” w 4.). W pierwszym przypadku istotę stanowi cel ochrony (cisy), w drugim informację o położeniu (zakole Wdy) podano w pytaniu.
5. Pytanie 4. Jezioro Łyse to rezerwat na razie poza granicami Wdeckiego PK. Jest to tylko jedno jezioro z rosiczką pośrednią. Krzewiny to osada leśna w pobliżu jeziora Radodzież – największego w powiecie świeckim. Wdecki Park Krajobrazowy – chodziło o rezerwat.
6. Pytanie 6. Grudziądz to miasto kilkanaście razy większe, niż Gniew, leży po przeciwnej stronie Wisły, niż Kociewie. Są tam tylko pozostałości zamku krzyżackiego, nie ma barokowego pałacu. Starogard Gdański jest duży i nie leży nad Wisłą.
7. Pytanie 7. – Rezerwat przyrody Jasne leży na Pojezierzu Iławskim (więc za Wisłą) i tworzą go głównie dwa jeziora. Z kolei Jezioro Ciche to rezerwat torfowiskowy łączący się z Zalewem Żurskim, ale nie otoczony przez Wdę. Ma ciekawą genezę, gdyż powstał dzięki utworzeniu sztucznego zalewu, a rezerwaty kojarzą nam się wyłącznie z działaniem przyrody. Wyspa na Jeziorze Chobienickim leży w Wielkopolsce. Rezerwat Wda-Trzebiocha (planowany) ma chronić tarliska troci wdzydzkiej, dotyczy więc wody i zwierząt.
8. Pytanie 8. – W pobliżu wsi Odry (gmina Czersk) są kurhany i kręgi kamienne, ale nie ma w niej modrzewiowego, zabytkowego kościoła. Złotogłowice to woj. opolskie.
9. Pytanie 9. – Kwidzyńskie Ostnice leżą na terenie miasta Kwidzyn, poza granicami Zespołu Parków Nad Dolną Wisłą. Prawidłowa odpowiedź to również rezerwat Zbocza Płutowskie, co prawda bez ostnicy Jana. Góra św. Wawrzyńca spełnia wszystkie warunki pytania. Nie ma tam informacji o ochronie wału ziemnego dawnego grodziska, czyli bardzo istotnego elementu ochrony. Jednak pytanie nie musi zawierać opisu wszystkich cech, więc Górę też uznano za odpowiedź prawidłową. Ostnicowe Parowy – odpowiedź uznano na zasadzie p. 4. Odpowiedzi „Ostnice” nie można uznać, gdyż to nazwa traw, nie rezerwatu. Wiosło Duże to rezerwat zasadniczo leśny z fragmentami stepowymi. Nadwiślański, Chełmiński i Góry Łosiowe to trzy parki krajobrazowe tworzące zespół.
10. Pytanie 10. – W Piotrowie (pow. Kartuski) jest grodzisko, ale nie zrekonstruowane.
11. Pytanie 11. – Sierakowice to wieś na Pojezierzu Kaszubskim, nie spełnia żadnego z warunków zadania.
12. Pytanie 12. – Jezioro Kałębie ma około 4,4 km² i ponad 6 m głębokości (zdecydowanie mnie, niż w pytaniu), leży w jednej rynnie polodowcowej koło Osieka i zwane jest Kociewskim Morzem. Odpowiedź Bory Tucholskie dotyczyła chyba Parku, nie jeziora. Tak samo Wdzydzki Park Krajobrazowy. Wdzydze Kiszewskie to wieś nad jeziorem Wdzydze.
13. Pytanie 13. – Kalwaria Wielewska to zabytkowy obszar, nie wieś Wiele.
14. Pytanie 14. Osada TIPIS w Borzechowie to zespół domków wypoczynkowych.
15. Pytanie 15 – Odległości można określać w różny sposób. Pomiar na mapie Geoportal dał mi wynik 95,38 km, na Google Maps 95,2 km, na Google Earth 95,35 km. Te trzy pomiary można przeprowadzić przy pomocy narzędzi pomiarowych map. Obliczona w kalkulatorze internetowym odległość ze współrzędnych prostokątnych wyniosła  95,31 km. Minimalnie inne wyniki otrzymał jeden z odpowiadających. Zależą one oczywiście od dokładności wykonania zadania. Na pewno mniej dokładne wyniki otrzymali uczestnicy mierzący tę odległość na mapie papierowej; zależało to przede wszystkim od skali mapy. Można przyjąć, że między źródłem Wdy (wypływ z jeziora Krążno) a jej ujściem do Wisły jest 95 km odległości. Punkt otrzymywali uczestnicy podający wyniki od 90 do 100 km, 0,5 p. przy wyniku 85-105 km. Pozostałych odpowiedzi nie mogłem uznać. Przykładowo 186 czy 170 km to zdecydowanie za dużo. Znana ze swego krętego biegu Wda musiałaby płynąć prawie prosto. Nie ma natomiast ograniczenia dolnego odległości. Przykładem jest dopływ Wisły na naszym terenie – Mątawa. Ma ona 60 km długości, ale jej źródła są odległe od ujścia zaledwie o 13 km – ma bieg o kształcie litery U. Jednak dla Wdy 19 czy 50 km to zdecydowanie za mało. 123 m, 137 m i 139 m to różnice wysokości źródeł i ujścia w zależności od przyjętych wartości wysokości n.p.m.
16. Jeśli więc wliczyć osadę Fajutowo (pyt. 5), to żadne z pytań nie doczekało się 100% prawidłowych odpowiedzi.
17. Kolejny raz wylosowano dwie dodatkowe nagrody. Dzięki temu 68 osób zdobyło książki.

LISTA NAGRODZONYCH ZA ODPOWIEDZI NA 7 ZESTAW PYTAŃ

1. Dąbrowski Zbigniew (Jeżewo, woj. kujawsko-pomorskie)
2. Jakubasz Damian (Tokary Drugie, woj. wielkopolskie)
3. Jaśniewski Patryk (Wałkowiska, woj. kujawsko-pomorskie)
4. Koślak Dawid (Sulnowo, woj. kujawsko-pomorskie)
5. Michałowski Dawid (Gdańsk-Osie)
6. Śledź Michał (Gdańsk)
7. Woźnica Szymon (Gdańsk)
8. Żołnowski Edward (Grudziądz, woj. kujawsko-pomorskie)

MIESZKAMY I WYPOCZYWAMY NAD WDĄ Zestaw 7 – Odpowiedzi

1. Chodziło oczywiście o bursztynowy szlak. Innych nazw tej żywicy jest wiele, choćby jantar, elektron, sukcynit, amber.
2. Bitwa pod Drzycimiem została stoczona w 1091 roku. W tym czasie formalnym władcą Polski (bo w rzeczywistości rządy sprawował palatyn Sieciech) był książę Władysław I Herman z rodu Piastów.
3. Klasztory cystersów na Pomorzu Gdańskim były/są w Oliwie (dziś dzielnica Gdańska), Żarnowcu, Pogódkach – później przeniesiony do Pelplina.  
4. Komturem świeckim (1407-1410), a potem wielkim mistrzem krzyżackim (1410-1413) był Heinrich (Henryk) von Plauen. Zamek w tych czasach był całkowicie otoczony wodą – przez Wisłę, Wdę (której bieg Krzyżacy zmienili) i fosy (te ostatnie w starym korycie Wdy).
5. Wojna trzynastoletnia między Polską a Krzyżakami toczyła się w latach 1454-1466. W jej wyniku (pokój toruński) do Polski przyłączono tzw. Prusy Królewskie, w skład których wchodziło m. in. Pomorze Gdańskie. Utworzyło ono województwo pomorskie. Te trzy odpowiedzi uznaję za właściwe. Komentarz niżej.
6. Starostą gniewskim był późniejszy król Jan III Sobieski. Władał on Polską w latach 1674-1696.
7. Symboliczne zaślubiny Polski z morzem (uczczenie powrotu nad Bałtyk) odbyły się 10 lutego 1920 roku w Pucku. Aktu tego dokonał dowódca wojsk przejmujących Pomorze na rzecz Polski generał dywizji (wówczas) Józef Haller.
8. W latach 1807-14 oraz 1920-39 istniało Wolne Miasto Gdańsk. W tym drugim okresie było to wykonanie podpisanego po I wojnie światowej traktatu wersalskiego (od Wersalu – podparyskiej miejscowości z pałacem).
9. Miejsca masowych egzekucji od września 1939 do kwietnia 1940 roku na terenie Pomorza Gdańskiego były: Lasy Piaśnickie (część Puszczy Darżlubskiej, koło Wejherowa), Las Szpęgawski (koło  Starogardu Gdańskiego) i Mniszek koło Świecia.

KOMENTARZ autora pytań:

1. To przedostatni zestaw pytań, być może decydujący w rozgrywce o zwycięstwo w całym konkursie. W związku z tym kryteria poprawności odpowiedzi były ostre. Dotyczyły one również błędów w nazwiskach czy nazwach historycznych i geograficznych oraz w datach (niektóre zapewne przypadkowe, ale można było ich uniknąć po kontroli swojej odpowiedzi). Zdarzyły się braki części odpowiedzi, np. lata wojny trzynastoletniej, inne nazwy bursztynu; przy zaślubinach z morzem podawano datę, nie miejsce.
2. Wszystkie odpowiedzi na 1. pytanie były prawidłowe. Wyjątek to laka – to też żywica, ale nie mająca nic wspólnego z bursztynem („…inne nazwy tej, czyli bursztynowej, żywicy”).
3. W pojedynczych odpowiedziach występowali Mieszko II Wielki („dzieło” miłośników fantastyki), Bolesław Krzywousty (syn Hermana, panował 1107-1138) oraz  Świętobor z rodu Gryfitów – czyli mało znany książę pomorski, dowodzący raczej drugą stroną.
4. W pytaniu chodziło o klasztory cysterskie na Pomorzu Gdańskim. Kołbacz leży blisko Szczecina, trochę dalej Cedynia, Bierzwnik i Recz, a Bukowo Morskie koło Darłowa – wszystkie jednak na Pomorzu Zachodnim. Chełmno to z kolei za Wisłą, czyli też poza Pomorzem Gdańskim. Paradyż to Ziemia Lubuska, a Henryków – Dolny Śląsk. Natomiast w pozostałych miejscowościach były/są inne zakony: Żukowo – norbertanki, Kartuzy – kartuzi, Tczew – dominikanie. Uznałem natomiast Koronowo, leżące na pograniczu Pomorza Gdańskiego i Kujaw.
5. Heinrich Walpot von Bassenheim to pierwszy wielki mistrz krzyżacki (jeszcze przed ich polskimi czasami). Dietrich von Lichtenhein był pierwszym komturem tucholskim, nie z tych czasów, i nie mistrzem. Ulrich von Jungingen (wielki mistrz, poległ pod Grunwaldem) to po prostu wynik nieuważnego czytania pytania.
6. Przyłączona do Polski część państwa krzyżackiego to Prusy Królewskie, które obejmowały tereny kilku ziem. Część z nich utworzyła województwo pomorskie. Musiałem też uznać zapis „Pomorze Gdańskie”, choć to tylko część Prus, ale pytanie dotyczyło właśnie tego ograniczonego obszaru. Natomiast Ziemia Chełmińska, Ziemia Michałowska i Warmia to części Prus Królewskich, ale leżąca poza granicami Pomorza Gdańskiego, a Żuławy Wiślane są tylko niewielkim ich fragmentem. Powiśle leży na prawym brzegu naszej największej rzeki, więc też nie pasuje; poza tym to określenie geograficzne, nie historyczne. Ziemia Dobrzyńska łączy się z Mazowszem, nie Pomorzem. Nowa Marchia to tereny dawnej Brandenburgii – części Pomorza Zachodniego, Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Pozostałe odpowiedzi nie wiążą się z pytaniem.
7. Uznawałem odpowiedź Jan Sobieski, bez „trójki”, gdyż nie było innego władcy Sobieskiego.
8. W jednym przypadku podano Zatokę Pucką, jako miejsce zaślubin Polski z morzem, i tak rzeczywiście było – Haller wjechał konno w wodę morską. Dziwnówko, Mrzeżyno i Kołobrzeg były miejscem zaślubin, ale dotyczyło to II wojny światowej. Tylko częściowo uznawałem odpowiedź „Józef Haller”, gdyż dokonał on aktu zaślubin jako dowódca wojsk przejmujących Pomorze (przedstawicieli Polski było tam dużo więcej, i to znacznej rangi) – powinno się uwzględnić jego dowództwo lub stopień wojskowy „generał”. Podobnie postąpiłem wcześniej przy Ignacym Mościckim – prezydencie. W momencie zaślubin Haller miał stopień generał dywizji, ale ostatecznie został generałem broni – kto tak napisał, nie popełnił błędu. Generał Tadeusz Rozwadowski w tym czasie przebywał na misji w Paryżu.
9. W przedostatnim pytaniu chodziło o traktat powołujący Wolne Miasto Gdańsk po I wojnie. Natomiast traktaty tylżyckie ustanawiały status Gdańska w czasie wojen napoleońskich.
10. W ostatnim pytaniu należało podać miejsca masowych egzekucji, przeprowadzonych przez hitlerowców, w określonym miejscu (Pomorze Gdańskie) i czasie (Wrzesień 1939-kwiecień 1940). Ponadto zaznaczono, że zamordowano tam co najmniej kilka tysięcy osób. Ze względu na miejsce odpadają Las Gdański, Tryszczyn, Dolina Śmierci w Fordonie, czyli ogólnie Bydgoszcz (choć łącznie zabito w niej kilka tysięcy osób) oraz Otorowo czy Inowrocław, gdyż to Kujawy. Z kolei toruński Las Barbarka to historycznie Ziemia Chełmińska. Z tego samego względu (miejsce) nie zaliczyłem Partęczyn, Czarnowa czy Robakowa – leżą za Wisłą oraz Lasów Karolewskich (historycznie Wielkopolska).  Z powodu mniejszej ilości zabitych odpadają Borówno, Tuchola (Rudzki Most), Świekatowo, Serock, Dolina Śmierci koło Chojnic, Gdańsk, Starogard, Skórcz. Stutthof, Treblinka i Chełmno nad Nerem to hitlerowskie obozy zagłady, ale nie odpowiadają treści pytania.
11. Kolejny raz wylosowano dwie dodatkowe nagrody. Dzięki temu 60 osób zdobyło książki.